Listy Konstancji i Magdaleny Czapskich – między konwencją panegiryczno-retoryczną a językiem familijnym
Iwona Maciejewska
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie UWMhttps://orcid.org/0000-0002-8165-502X
Abstrakt
Celem artykułu jest analiza listów żony i córki wojewody pomorskiego Piotra Jana Czapskiego – Konstancji z Gnińskich i Magdaleny Radziwiłłowej, powstałych w latach 40. i 50. XVIII w., pod kątem przemian, jakim podlegał ów gatunek w tym stuleciu. Zaprezentowane wnioski są efektem badań podjętych w ramach projektu z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki poświęconego egodokumentom autorstwa członków wspomnianego rodu. Artykuł na podstawie przebadanych źródeł charakteryzuje rolę kobiet (edukowanych poza systemem kolegiów) w ewolucji rodzimej epistolografii. W XVIII stuleciu wyzwala się ona stopniowo (z opóźnieniem wobec krajów Europy Zachodniej) ze schematów narzucanych jej przez retorykę i formuły zawarte w staropolskich listownikach, dążąc do naśladowania codziennej rozmowy. Ta tendencja zauważalna jest jednak przede wszystkim w listach wewnątrzrodzinnych, w których można dostrzec cechy języka familijnego. Wówczas osłabieniu ulega ton panegiryczny, tak powszechny w dawnej korespondencji, a strategia pozyskania przychylności adresata o wyższym statusie społecznym m.in. poprzez toposy retoryczne schodzi na dalszy plan.
Słowa kluczowe:
list-mowa, list-rozmowa, egodokumenty, epistolografia XVIII w., piśmiennictwo kobiet, Czapscy, język familijnyBibliografia
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłów. Dział V, sygn. 2484/1, 2484/2, 2484/3, 2484/4. Google Scholar
Maciejewska I., Zawilska K. (oprac.) (2016): „Gdybym Cię, moje Serce, za męża nie miała, żyć bym nie mogła”. Listy Magdaleny z Czapskich do Hieronima Floriana Radziwiłła z lat 1744–1759. Olsztyn. Google Scholar
Szymański S. (1784): Wzory biletów, listów i memoriałów w różnych materyjach z przydatkiem uwag powszechności o stylu listownym, przypisków względem szczególnych listów gatunków i drobnych przestróg względem formalności w pisaniu […]. T. 1. Warszawa. Google Scholar
Całek A. (2019): Nowa teoria listu. Kraków. Google Scholar
Chorążyczewski W., Pacevičius A., Roszak S. (2015): Wstęp. [W:] Egodokumenty. Tradycje historiograficzne i perspektywy badawcze. Toruń, s. 7–10. Google Scholar
Curtius E.R. (1997): Literatura europejska i łacińskie średniowiecze. Przekład, oprac. A. Borowski. Kraków. Google Scholar
Dąbrowski S. (1965): Z problematyki panegiryku. „Przegląd Humanistyczny” 3, s. 101–110. Google Scholar
Gardzińska J. (2010): Grzecznościowe akty mowy w listach Barbary Radziwiłłówny do Zygmunta II Augusta. „Językoznawca” 1(4), s. 133–144. Google Scholar
Gardzińska J. (2011): Słowa i teksty. Studia językoznawcze. Siedlce. Google Scholar
Handke K. (1995): Polski język familijny. Warszawa. Google Scholar
Kałkowska A. (1982): Struktura składniowa listu. Wrocław. Google Scholar
Kałkowska A. (1993): Językowe wykładniki pragmatycznej funkcji listów. „Stylistyka” 2, s. 187–204. Google Scholar
Klimowicz M. (1958): Narodziny romansu listownego w literaturze polskiej XVIII wieku. „Pamiętnik Literacki” XL/4, s. 389–431. Google Scholar
Książek E. (2008): Tekst epistolarny w świetle etykiety językowej. Kraków. Google Scholar
Maciejewska I. (2008): Miejsce „Przydatku do uwag” Aleksandra Pawła Zatorskiego w procesie Google Scholar
kształtowania się języka polskiej prozy powieściowej. „Prace Językoznawcze” X, s. 159–170. Google Scholar
Maciejewska I. (2013): Miłość i erotyzm w piśmiennictwie czasów saskich. Olsztyn. Google Scholar
Maciejewska I. (2018): Matki córkom. Kobiece pisanie w czasach saskich. „Prace Literaturoznawcze” VI, s. 9–22. Google Scholar
Maciejewska I. (2024): Utalentowana epistolografka czasów saskich – Konstancja z Gnińskich Czapska (rekonesans). „Prace Literaturoznawcze” XII, s. 27–40.
Crossref
Google Scholar
Matuszewska P. (1999): Gry z adresatem. Studia o poezji i epistolografii wieku oświecenia. Wrocław. Google Scholar
Mroczek K. (1978): Tytulatura w korespondencji staropolskiej jako problem stosunku między nadawcą a odbiorcą. „Pamiętnik Literacki” LXIX/2, s. 127–148. Google Scholar
Obremski K. (2003): Panegiryczna sztuka postaciowania: August II Mocny (J.K. Rubinkowski, „Promienie cnót królewskich…”). Toruń. Google Scholar
Olma M. (2014): Językowo-kulturowy obraz arystokratycznej rodziny polskiej drugiej połowy XIX wieku (na podstawie korespondencji familijnej Heleny i Mieczysława Pawlikowskich). Kraków. Google Scholar
Partyka J. (2004): „Żona wyćwiczona”. Kobieta pisząca w kulturze XVI i XVII wieku. Warszawa. Google Scholar
Popiołek B., Kicińska U., Słaby A. (red.) (2016): Kobiece kręgi korespondencyjne. Warszawa. Google Scholar
Rybicka E. (2004): Antropologiczne i komunikacyjne aspekty dyskursu epistolograficznego. „Teksty Drugie” 4, s. 40–50. Google Scholar
Sajkowski A. (1981): Staropolska miłość. Z dawnych listów i pamiętników. Poznań. Google Scholar
Skwarczyńska S. (2006): Teoria listu. Oprac. E. Felisiak i M. Leś. Białystok. Google Scholar
Stasiewicz K. (2001): Zmysłowa i elokwentna prowincjuszka na staropolskim Parnasie. Rzecz o Drużbackiej i nie tylko… Olsztyn. Google Scholar
Szylar A (2012): „Naprzód zaraz wstaną, kiedy je obudzą…”, czyli panny świeckie na edukacji u wizytek warszawskich w XVIII wieku. [W:] „Per mulierem…”. Kobieta w dawnej Polsce – w średniowieczu i dobie staropolskiej. Red. K. Justyniarska-Chojak, S. Konarska-Zimnicka. Warszawa, s. 211–230. Google Scholar
Tomaszewski M. (2023): Awanturnik i koneser sztuki. Tomasza Czapskiego żywot i sprawy. Toruń. Google Scholar
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie UWM
https://orcid.org/0000-0002-8165-502X
