Pralapońskie *ruottē ‘sadza’: wyraz rodzimy czy zapożyczenie?

Mikołaj Rychło

Uniwersytet Gdański
https://orcid.org/0000-0003-1821-7219

Krzysztof Tomasz Witczak

Uniwersytet Łódzki
https://orcid.org/0000-0001-8895-974X


Abstract

Celem artykułu jest objaśnienie genezy wyrazów saamskich: (dialekt płn.) ruohtti ‘gruba
warstwa sadzy’, (dialekt Inari) ryetti ‘sadza’, wywodzących się z pralapońskiego archetypu
*ruottē ‘sadza’. Nie ma pewności, czy pralapoński wyraz został odziedziczony, czy
zapożyczony z obcego źródła. W artykule bierze się pod uwagę obie możliwości. Po pierwsze,
plap. *ruottē ‘sadza’ może wywodzić się z ugrofińskiego prototypu *rata (*rota) ‘gorąca para,
opar, mgła’, poświadczonego w językach permskich i ugryjskich. Zestawienie jest doskonałe
pod względem fonologicznym i dopuszczalne pod względem semantycznym, o ile założymy
następujący cykl przemian znaczeniowych: ‘gorąca para’ > ‘mgła, opar’ > ‘dym’ > ‘smog’ >
‘pozostałości niecałkowitego spalania’ > ‘sadza’. Po drugie, termin pralapoński może być
uznany za zapożyczenie ze źródła germańskiego, por. stsas. hrot m. ‘sadza’, śrhol. roet n.
‘smar, sadza’, hol. roet n. ‘sadza’, stwn. ruoz m. ‘ts.’, niem. Ruß m. ‘ts.’ (< zach.germ. *hrōtam./
n. ‘sadza’). Ten wywód jest prawdopodobny z fonologicznego i semantycznego punktu
widzenia, ale niełatwo wskazać drogi przejęcia germańskiego apelatywu, poświadczonego
wyłącznie w językach zachodniogermańskich, do języka pralapońskiego. Z drugiej strony,
należy stanowczo wykluczyć ewentualność, że termin zachodniogermański *hrōta- został
przejęty w prehistorycznych czasach ze źródła lapońskiego.


Schlagworte:

germańsko-saamskie relacje, języki saamskie, języki ugrofińskie, prehistoryczne kontakty językowe, słownictwo uralskie, zapożyczenia semantyczne


Adams D.Q. (2013): A Dictionary of Tocharian B. Amsterdam–New York.   Google Scholar

Aikio A. (2020): Loanwords from Unattested Nordic Source Forms in Saami. “Finnisch-Ugrische Forschungen” LXV, pp. 5–24.
Crossref   Google Scholar

Beekes R. (2010): Etymological Dictionary of Greek. Vol. I–II. Leiden–Boston.   Google Scholar

Collinder B. (1977): Fenno-Ugric Vocabulary. An Etymological Dictionary of the Uralic Languages. Hamburg.   Google Scholar

de Vaan M. (2008): Etymological Dictionary of Latin and the Other Italic Languages. Leiden–Boston.   Google Scholar

Habrajska G., Rychło M., Witczak K.T. (2020): Collective Nouns Denoting Trees in the Scandinavian Languages. “Scandinavian Philology” XVIII, No. 2, pp. 261–283.
Crossref   Google Scholar

Häkkinen K. (2007): Prehistoric Finno-Ugric culture in the light of historical lexicology. [In:] Early Contacts between Uralic and Indo-European: Linguistic and Archaeological   Google Scholar

Considerations. Ch. Carpelan, A. Parpola, P. Koskikallio (eds). Helsinki, pp. 169–186.   Google Scholar

Hornby A.S., Wehmeier S. (2010): Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English. 7th edition. Warsaw.   Google Scholar

Karjalainen K.F. (1905): Zur ostjakischen Lautgeschichte. B. I. Helsingfors.   Google Scholar

Kluge F., Seebold E. (1999): Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. Berlin.   Google Scholar

Koivulehto J. (2003): Frühe Kontakte zwischen Uralisch und Indogermanisch im nordwestindogermanischen Raum. [In:] Languages in Prehistoric Europe. A. Bammesberger, T. Vennemann (eds). Heidelberg, pp. 279–317.   Google Scholar

Kowalski A.P., Rychło M., Witczak K.T. (2020): Is Old Norse gammi an inherited or a borrowed word? “Scandinavian Philology” XVIII, No. 1, pp. 72–84.
Crossref   Google Scholar

Kroonen G. (2013): Etymological Dictionary of Proto-Germanic. Leiden–Boston.   Google Scholar

Lehmann W.P. (1986): A Gothic Etymological Dictionary. Leiden.   Google Scholar

Lytkin V.I. (1964): Istoričeskij vokalizm permskich jazykov. Moskva.   Google Scholar

Lytkin V.I., Guljaev E.S. (1970): Kratkij ètimologičeskij slovar’ komi jazyka. Moskva.   Google Scholar

Matasović R. (2009): Etymological Dictionary of Proto-Celtic. Leiden–Boston.   Google Scholar

Mayrhofer M. (1970): Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuch des Altindischen. B. III. Lief. 21. Heidelberg.   Google Scholar

Morgenstierne G. (2003): A New Etymological Vocabulary of Pashto. Wiesbaden.   Google Scholar

Orel V. (2003): A Handbook of Germanic Etymology. Leiden–Boston.   Google Scholar

Pokorny J. (1959): Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern–München.   Google Scholar

Porzig W. (1954): Die Gliederung des indogermanischen Sprachgebiets. Heidelberg.   Google Scholar

Rédei K. (1968): Permjakisches Wörterverzeichnis aus dem Jahre 1833 auf Grund dem Aufzeichnungen F.A. Wolegows. Bloomington–The Hague.   Google Scholar

Rédei K. (1986–1988): Uralisches etymologisches Wörterbuch. Vol. I. Budapest. Vol. II. Wiesbaden.   Google Scholar

Rédei K. (1996): Školnyj ètimologičeskij slovar’ komi jazyka. Syktyvkar.   Google Scholar

Ringe D. (2006): From Proto-Indo-European to Proto-Germanic. Oxford.
Crossref   Google Scholar

Rychło M. (2014): Ślady prawa Grimma w angielszczyźnie w zestawieniu z polskimi wyrazami pokrewnymi: pie. *p > pgerm. *f. “Język Polski” XCIV, No. 3, pp. 200–211.
Crossref   Google Scholar

Rychło M. (2016): Can weep lure? An analysis of a controversial Slavico-Germanic pair of cognates. “Beyond Philology” XIII, pp. 103–124.   Google Scholar

Rychło M. (2019): Contrasting Cognates in Modern Languages from a Diachronic Perspective. Gdańsk.   Google Scholar

Rychło M., Witczak K.T. (2022): Proto-Indo-European Collective Nouns in *-iio̯ m: Lexical Evidence. “The Journal of Indo-European Studies” L, No. 3–4.   Google Scholar

Sławski F. (ed.) (1976): Słownik prasłowiański. Vol. II. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.   Google Scholar

Smoczyński W. (2018): Lithuanian Etymological Dictionary. Vol. I–V. Berlin.   Google Scholar

Toivonen Y. H. (1927): Wortgeschichliche Steifzüge. “Finnisch-Ugrische Forschungen” XVIII, pp. 172–198.   Google Scholar

Turner R.L. (1966): A Comparative Dictionary of the Indo-Aryan Languages. London.   Google Scholar

Wichmann Y. (1954): Wotjakische Chrestomachie mit Glossar. 2. ergänzte Auflage. Helsinki.   Google Scholar

Witczak K.T., Habrajska G., Rychło M. (2022): Proto-Slavic Collectives in *-ьje from a Historical and Comparative Perspective. “Slavistična Revija” LXX, No. 2, pp.157–173.   Google Scholar

Witczak K.T., Rychło M. (2022): Soot in the Saami and Germanic Languages. “Scandinavian Philology” XX, No. 2, pp. 269–287.
Crossref   Google Scholar

Zalizniak A.A. (1965): Materialy dlja izučenija morfologičeskoj struktury drevnegermanskikh suščestvitel’nykh. II. [In:] Ètimologija. Principy rekonstrucii i metodika issledovanija. O.N. Trubačev (ed.). Moskva, pp. 160–235.   Google Scholar


Veröffentlicht
2023-12-20

##plugins.themes.libcom.cytowania##

Rychło, M. ., & Witczak, K. T. (2023). Pralapońskie *ruottē ‘sadza’: wyraz rodzimy czy zapożyczenie?. Prace Językoznawcze, 25(4), 5–18. https://doi.org/10.31648/pj.9348

Mikołaj Rychło 
Uniwersytet Gdański
https://orcid.org/0000-0003-1821-7219
Krzysztof Tomasz Witczak 
Uniwersytet Łódzki
https://orcid.org/0000-0001-8895-974X