Pralapońskie *ruottē ‘sadza’: wyraz rodzimy czy zapożyczenie?
Mikołaj Rychło
Uniwersytet Gdańskihttps://orcid.org/0000-0003-1821-7219
Krzysztof Tomasz Witczak
Uniwersytet Łódzkihttps://orcid.org/0000-0001-8895-974X
Abstrakt
Celem artykułu jest objaśnienie genezy wyrazów saamskich: (dialekt płn.) ruohtti ‘gruba
warstwa sadzy’, (dialekt Inari) ryetti ‘sadza’, wywodzących się z pralapońskiego archetypu
*ruottē ‘sadza’. Nie ma pewności, czy pralapoński wyraz został odziedziczony, czy
zapożyczony z obcego źródła. W artykule bierze się pod uwagę obie możliwości. Po pierwsze,
plap. *ruottē ‘sadza’ może wywodzić się z ugrofińskiego prototypu *rata (*rota) ‘gorąca para,
opar, mgła’, poświadczonego w językach permskich i ugryjskich. Zestawienie jest doskonałe
pod względem fonologicznym i dopuszczalne pod względem semantycznym, o ile założymy
następujący cykl przemian znaczeniowych: ‘gorąca para’ > ‘mgła, opar’ > ‘dym’ > ‘smog’ >
‘pozostałości niecałkowitego spalania’ > ‘sadza’. Po drugie, termin pralapoński może być
uznany za zapożyczenie ze źródła germańskiego, por. stsas. hrot m. ‘sadza’, śrhol. roet n.
‘smar, sadza’, hol. roet n. ‘sadza’, stwn. ruoz m. ‘ts.’, niem. Ruß m. ‘ts.’ (< zach.germ. *hrōtam./
n. ‘sadza’). Ten wywód jest prawdopodobny z fonologicznego i semantycznego punktu
widzenia, ale niełatwo wskazać drogi przejęcia germańskiego apelatywu, poświadczonego
wyłącznie w językach zachodniogermańskich, do języka pralapońskiego. Z drugiej strony,
należy stanowczo wykluczyć ewentualność, że termin zachodniogermański *hrōta- został
przejęty w prehistorycznych czasach ze źródła lapońskiego.
Słowa kluczowe:
germańsko-saamskie relacje, języki saamskie, języki ugrofińskie, prehistoryczne kontakty językowe, słownictwo uralskie, zapożyczenia semantyczneBibliografia
Adams D.Q. (2013): A Dictionary of Tocharian B. Amsterdam–New York. Google Scholar
Aikio A. (2020): Loanwords from Unattested Nordic Source Forms in Saami. “Finnisch-Ugrische Forschungen” LXV, pp. 5–24.
Crossref
Google Scholar
Beekes R. (2010): Etymological Dictionary of Greek. Vol. I–II. Leiden–Boston. Google Scholar
Collinder B. (1977): Fenno-Ugric Vocabulary. An Etymological Dictionary of the Uralic Languages. Hamburg. Google Scholar
de Vaan M. (2008): Etymological Dictionary of Latin and the Other Italic Languages. Leiden–Boston. Google Scholar
Habrajska G., Rychło M., Witczak K.T. (2020): Collective Nouns Denoting Trees in the Scandinavian Languages. “Scandinavian Philology” XVIII, No. 2, pp. 261–283.
Crossref
Google Scholar
Häkkinen K. (2007): Prehistoric Finno-Ugric culture in the light of historical lexicology. [In:] Early Contacts between Uralic and Indo-European: Linguistic and Archaeological Google Scholar
Considerations. Ch. Carpelan, A. Parpola, P. Koskikallio (eds). Helsinki, pp. 169–186. Google Scholar
Hornby A.S., Wehmeier S. (2010): Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English. 7th edition. Warsaw. Google Scholar
Karjalainen K.F. (1905): Zur ostjakischen Lautgeschichte. B. I. Helsingfors. Google Scholar
Kluge F., Seebold E. (1999): Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. Berlin. Google Scholar
Koivulehto J. (2003): Frühe Kontakte zwischen Uralisch und Indogermanisch im nordwestindogermanischen Raum. [In:] Languages in Prehistoric Europe. A. Bammesberger, T. Vennemann (eds). Heidelberg, pp. 279–317. Google Scholar
Kowalski A.P., Rychło M., Witczak K.T. (2020): Is Old Norse gammi an inherited or a borrowed word? “Scandinavian Philology” XVIII, No. 1, pp. 72–84.
Crossref
Google Scholar
Kroonen G. (2013): Etymological Dictionary of Proto-Germanic. Leiden–Boston. Google Scholar
Lehmann W.P. (1986): A Gothic Etymological Dictionary. Leiden. Google Scholar
Lytkin V.I. (1964): Istoričeskij vokalizm permskich jazykov. Moskva. Google Scholar
Lytkin V.I., Guljaev E.S. (1970): Kratkij ètimologičeskij slovar’ komi jazyka. Moskva. Google Scholar
Matasović R. (2009): Etymological Dictionary of Proto-Celtic. Leiden–Boston. Google Scholar
Mayrhofer M. (1970): Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuch des Altindischen. B. III. Lief. 21. Heidelberg. Google Scholar
Morgenstierne G. (2003): A New Etymological Vocabulary of Pashto. Wiesbaden. Google Scholar
Orel V. (2003): A Handbook of Germanic Etymology. Leiden–Boston. Google Scholar
Pokorny J. (1959): Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern–München. Google Scholar
Porzig W. (1954): Die Gliederung des indogermanischen Sprachgebiets. Heidelberg. Google Scholar
Rédei K. (1968): Permjakisches Wörterverzeichnis aus dem Jahre 1833 auf Grund dem Aufzeichnungen F.A. Wolegows. Bloomington–The Hague. Google Scholar
Rédei K. (1986–1988): Uralisches etymologisches Wörterbuch. Vol. I. Budapest. Vol. II. Wiesbaden. Google Scholar
Rédei K. (1996): Školnyj ètimologičeskij slovar’ komi jazyka. Syktyvkar. Google Scholar
Ringe D. (2006): From Proto-Indo-European to Proto-Germanic. Oxford.
Crossref
Google Scholar
Rychło M. (2014): Ślady prawa Grimma w angielszczyźnie w zestawieniu z polskimi wyrazami pokrewnymi: pie. *p > pgerm. *f. “Język Polski” XCIV, No. 3, pp. 200–211.
Crossref
Google Scholar
Rychło M. (2016): Can weep lure? An analysis of a controversial Slavico-Germanic pair of cognates. “Beyond Philology” XIII, pp. 103–124. Google Scholar
Rychło M. (2019): Contrasting Cognates in Modern Languages from a Diachronic Perspective. Gdańsk. Google Scholar
Rychło M., Witczak K.T. (2022): Proto-Indo-European Collective Nouns in *-iio̯ m: Lexical Evidence. “The Journal of Indo-European Studies” L, No. 3–4. Google Scholar
Sławski F. (ed.) (1976): Słownik prasłowiański. Vol. II. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk. Google Scholar
Smoczyński W. (2018): Lithuanian Etymological Dictionary. Vol. I–V. Berlin. Google Scholar
Toivonen Y. H. (1927): Wortgeschichliche Steifzüge. “Finnisch-Ugrische Forschungen” XVIII, pp. 172–198. Google Scholar
Turner R.L. (1966): A Comparative Dictionary of the Indo-Aryan Languages. London. Google Scholar
Wichmann Y. (1954): Wotjakische Chrestomachie mit Glossar. 2. ergänzte Auflage. Helsinki. Google Scholar
Witczak K.T., Habrajska G., Rychło M. (2022): Proto-Slavic Collectives in *-ьje from a Historical and Comparative Perspective. “Slavistična Revija” LXX, No. 2, pp.157–173. Google Scholar
Witczak K.T., Rychło M. (2022): Soot in the Saami and Germanic Languages. “Scandinavian Philology” XX, No. 2, pp. 269–287.
Crossref
Google Scholar
Zalizniak A.A. (1965): Materialy dlja izučenija morfologičeskoj struktury drevnegermanskikh suščestvitel’nykh. II. [In:] Ètimologija. Principy rekonstrucii i metodika issledovanija. O.N. Trubačev (ed.). Moskva, pp. 160–235. Google Scholar
