Przesłanka konieczności istnienia szkody w chwili orzekania o obowiązku jej naprawienia – kilka wybranych refleksji
Abstrakt
Istotnym warunkiem zasądzenia obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę jest istnienie w chwili orzekania konkretnej szkody majątkowej lub niemajątkowej. Jednakże w żadnym z przepisów określających podstawę nakładania takiego obowiązku, czy to jako środka kompensacyjnego (art. 46 § 1 k.k.), czy też w charakterze warunku probacyjnego (art. 67 § 3 k.k. i art. 72 § 2 k.k.) nie ma ustanowionej w Kodeksie karnym dodatkowej przesłanki jego zasądzenia, tj. „gdy szkoda nie została naprawiona”. Trzeba wspomnieć, że takiego typu zastrzeżenie występowało na gruncie poprzedniego stanu prawnego w przepisach art. 28 § 3 i 75 § 3 k.k. z 1969 r. Jednak było ono powodem licznych wątpliwości, odnośnie do tego czy w przypadku nakładania obowiązku naprawienia szkody na podstawie pozostałych przepisów, które takiego zastrzeżenia nie zawierały, ewentualna rekompensata szkody nie miała stanowić przeszkody orzekania przez sąd o obowiązku jej naprawienia. Tym samym można by stwierdzić, że obecnie takowe wątpliwości nie powinny już powstawać. Jednak, jak się okazuje, w praktyce procesowej występują różnorodne przypadki i nie zawsze wszystkie sytuacje są jasne i oczywiste. W związku z tym celem niniejszej publikacji jest zwrócenie uwagi na pewne kwestie związane z przesłanką konieczności istnienia szkody w chwili orzekania o obowiązku jej naprawienia. Szczególna uwaga została poświęcona przypadkom, które wiążą się między innymi z tym, że kompensacja wyrządzonej szkody następuje przed wydaniem wyroku w sprawie. W zależności od konkretnej sytuacji powoduje to albo nadzwyczajne złagodzenie kary, albo odstąpienie od jej wymierzenia lub niepodleganie karze. Sąd, orzekając o obowiązku naprawienia szkody, powinien mieć zawsze na uwadze to, aby nie doszło w takiej sytuacji do nieuzasadnionego wzbogacenia się pokrzywdzonego. Trzeba przy tym pamiętać, że skoro sąd może w myśl art. 46 § 1 k.k. nałożyć obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę także w części, to tym samym musi też wziąć pod uwagę ewentualne naprawienie szkody w charakterze czynnego żalu oraz inne instytucje opierające się na jego konstrukcji (założeniach). Należałoby w związku z powyższym rozważyć jako postulat de lega ferenda ewentualną możliwość wprowadzenia do Kodeksu karnego dodatkowej podstawy umorzenia postępowania karnego ze względu na dokonaną przez sprawcę kompensację lub też nawet „reaktywować” zmodyfikowaną odpowiednio instytucję umorzenia konsensualnego, która była uregulowana w ramach rozdziału VI Kodeksu karnego w art. 59a. W doktrynie słusznie proponuje się, aby rozważyć wprowadzenie do treści art. 46 § 1 k.k. zastrzeżenia, które wykluczałoby możliwość orzeczenia tego środka w zakresie szkód wyrządzonych przestępstwem mających być przedmiotem rekompensaty na mocy ugody (mającej charakter tytułu egzekucyjnego), zawartej w toku procesu karnego przed wydaniem wyroku skazującego . Trzeba zaznaczyć, że w sytuacji gdy sprawca choćby w części naprawi wyrządzoną szkodę, obowiązek jej naprawienia w tym zakresie nie może już zostać orzeczony. Natomiast jeśli następnie okaże się, że jej wysokość jest wyższa niż szkoda naprawiona, to pokrzywdzony może dochodzić jej kompensacji na drodze odrębnego procesu cywilnego. Nadto mogą zaistnieć w praktyce przypadki, że zostanie ona zrekompensowana w wyniku czynności podjętych przez organy procesowe w toku procesu karnego, pomimo iż nie jest to rezultat samodzielnego działania sprawcy, to w taki sposób także dochodzi do przywrócenia stanu sprzed popełnienia przestępstwa.
Słowa kluczowe:
prawo karne, obowiązek naprawienia szkody, czynny żal, kompensacja, szkoda, art. 46 k.k., nadzwyczajne złagodzenie kary, odstąpienie od wymierzenia karyBibliografia
Literatura Google Scholar
Bróżek P., Utracone korzyści (lucrum cessans) i tzw. szkoda ewentualna w prawie karnym, „Przegląd Sądowy” 2020, nr 11–12. Google Scholar
Byczyk M., Uchylenie art. 59a k.k. a zagadnienie „zniesionej społecznej szkodliwości czynu zabronionego”, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2016, R.XX, z. 2. Google Scholar
Daszkiewicz W., Zasądzenie odszkodowania z urzędu w polskim procesie karnym, Warszawa 1970. Google Scholar
Elas L., Glosa do wyroku SN z 21 marca 1986 r., Rw 186/86, „Nowe Prawo” 1988, nr 7–8. Google Scholar
Flaga-Gieruszyńska K., Komentarz do art. 777 k.p.c., [w:] K. Flaga-Gieruszyńska, A. Zieliński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, 2022, Lex. Google Scholar
Gałązka M., Komentarz do art. 295 k.k., [w:] A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz, 2021, Legalis. Google Scholar
Gałązka M., Komentarz do art. 296 k.k., [w:] A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz, 2021, Legalis. Google Scholar
Gałązka M., Komentarz do art. 307 k.k., [w:] A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz, 2021, Legalis. Google Scholar
Gensikowski P., Odstąpienie od wymierzenia kary w polskim prawie karnym, Warszawa 2011. Google Scholar
Giezek J., [w:] J. Giezek (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Warszawa 2014. Google Scholar
Gostyński Z., Obowiązek naprawienia szkody, Katowice 1984. Google Scholar
Gostyński Z., Obowiązek naprawienia szkody w nowym ustawodawstwie karnym, Kraków 1999. Google Scholar
Guzik A., Obowiązek naprawienia szkody w wybranych orzeczeniach Sądu Najwyższego, „Czasopisma Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2003, nr 2. Google Scholar
Hypś S., Komentarz do art. 72 k.k., [w:] A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz, 2021, Legalis. Google Scholar
Jaworska-Wieloch A., Sprawiedliwość naprawcza w postępowaniu wykonawczym, [w:] T. Dukiet-Nagórska (red.), Idea sprawiedliwości naprawczej a zasada kontynentalnego prawa karnego, Katowice 2016. Google Scholar
Kardas P., [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny, Część szczególna, t. 3, Warszawa 2016. Google Scholar
Kolasiński B., Szkoda w rozumieniu art. 46 § 1 k.k., „Prokuratura i Prawo” 2001, nr 4. Google Scholar
Komentarz do art. 307 k.k., [w:] M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. 2, Warszawa 2017. Google Scholar
Marek A., Oczkowski T., Obowiązek naprawienia szkody jako środek karny, [w:] M. Melezini (red.), Kary i środki karne. Poddanie sprawcy próbie, seria: System Prawa Karnego, t. 6, Warszawa 2010. Google Scholar
Nowińska J., Status prawny powoda cywilnego w procesie karnym, Kraków 2007. Google Scholar
Oczkowski T., Lachowski J., Sporne problemy wykładni przepisów o przestępstwie nadużycia zaufania (uwagi de lega lata i de lega ferenda), „Przegląd Sądowy” 2002, nr 2. Google Scholar
Pachowicz Z., Komentarz do art. 107 k.p.k., [w:] J. Skorupka (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, 2021, Lex. Google Scholar
Ponikowski R., Zagrodnik J., Komentarz do art. 415 k.k., [w:] J. Skorupka (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, 2021, Lex. Google Scholar
Szeleszczuk D., Komentarz do art. 46 k.k., [w:] A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz, 2021, Legalis. Google Scholar
Szpunar A., Odszkodowanie za szkodę majątkową. Szkoda na mieniu i osobie, Bydgoszcz 1998. Google Scholar
Szpunar A., Ustalenie odszkodowania według przepisów kodeksu cywilnego, „Nowe Prawo” 1965, nr 4. Google Scholar
Światłowski A., Kompensacyjna f unkcja c zynnego ż alu w kodeksie k arnym z 1997 r., „Czasopisma Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2002, nr 2. Google Scholar
Walczyński I., Charakter prawny środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody, 2020, Lex. Google Scholar
Wiak K., Komentarz do art. 15 k.k., [w:] A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz, 2021, Legalis. Google Scholar
Wróbel W., Umorzenie kompensacyjne z art. 59a kk – problemy do rozstrzygnięcia, „Czasopisma Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2015, R. IX, z. 2, s. 10–12. Google Scholar
Zalewski W., Problematyka prawna ugody sądowej w prawie karnym, „Przegląd Sądowy” 2000, nr 2. Google Scholar
Orzecznictwo Google Scholar
Postanowienie SN z 8 września 2005 r., sygn. akt II KK 10/05, OSNKwSK 2005, Nr 1, poz. 1614. Google Scholar
Postanowienie SN z 24 lutego 2010 r., sygn. akt I KZP 31/0, OSNKW 2010, Nr 4, poz. 32. Google Scholar
Wyrok SN z 8 lutego 1962 r., sygn. akt 2 CR 676/59, Biul. Inf. SN 1963, Nr 4, poz. 5. Google Scholar
Wyrok SN z 1 lipca 1975 r., sygn. akt II KR 367/74, OSNKW 1975, Nr 12, poz. 157. Google Scholar
Wyrok SN z 23 czerwca 1980 r., sygn. akt III CRN 43/80, OSNCP 1981, Nr 2–3, poz. 34. Google Scholar
Wyrok SN z 21 marca 1986 r., sygn. akt Rw 186/86, OSNKW 1987, Nr 1–2, poz. 11. Google Scholar
Wyrok SN z 6 marca 2002 r., sygn. akt WA 6/02, OSNKW 2002, Nr 7–8, poz. 57. Google Scholar
Wyrok SN z 21 czerwca 2002 r., sygn. akt IV CKN 382/00, Legalis. Google Scholar
Wyrok SN z 19 lutego 2003 r., sygn. akt V CKN 1690/00, LexPolonica nr 376884. Google Scholar
Wyrok SN ze 13 stycznia 2004 r., sygn. akt WA 63/03, OSNwSK 2004, Nr 1, poz. 91. Google Scholar
Wyrok SN z 11 marca 2005 r., sygn. akt V KK 355/04, OSNwSK 2005, Nr 1, poz. 541. Google Scholar
Wyrok SN z 3 grudnia 2007 r., sygn. akt II KK 199/07, niepubl. Google Scholar
Wyrok SN z 27 lutego 2008 r., sygn. akt IV KK 15/08, „Prokuratura i Prawo – wkładka” 2008, Nr 7–8, poz. 7. Google Scholar
Wyrok SN z 19 czerwca 2008 r., sygn. akt V CSK 19/08, niepubl. Google Scholar
Wyrok SN z 1 lipca 2009 r., sygn. akt III KK 20/09, Legalis nr 27357. Google Scholar
Wyrok SN z 23 lipca 2009 r., sygn. akt VKK 124/09, OSNwSK 2009, Nr 1, poz. 1593. Google Scholar
Wyrok SN z 8 maja 2014 r., sygn. akt V CSK 353/13, Legalis. Google Scholar
Wyrok SN z 22 kwietnia 2015 r., sygn. akt III CSK 256/14, Legalis. Google Scholar
Wyrok SN ze 8 stycznia 2016 r., sygn. akt II KK 235/15, Legalis. Google Scholar
Wyrok SN z 30 września 2020 r., sygn. akt I KK 104/20, Lex nr 3125933. Google Scholar
Uchwała SN z 27 sierpnia 1971 r., sygn. akt VI KZP 26/71, OSNKW 1971, Nr 11, poz. 166. Google Scholar
Uchwała SN z 20 listopada 1975 r., sygn. akt VI KZP 30/75, OSNKW 1976, z. 1, poz. 2. Google Scholar
Uchwała SN z 26 listopada 1976 r., sygn. akt VI KZP 11/75, OSNKW 1977, Nr 1, poz. 1. Google Scholar
Uchwała składu 7 sędziów SN z 19 grudnia 1979 r., sygn. akt VI KZP 8/79, OSNKW 1980, Nr 2, poz. 14. Google Scholar
Uchwała SN z 13 grudnia 2000 r., sygn. akt I KZP 40/00, OSNKW 2001, Nr 1–2, poz. 2. Google Scholar
Uchwała SN z 29 czerwca 2007 r., sygn. akt III CZP 51/07, OSNC-ZD 2008, Nr 2, poz. 43. Google Scholar
Uchwała SN z 10 lipca 2008 r., sygn. akt III CZP 62/08, OSP 2010, Nr 12, poz. 126. Google Scholar
Wyrok SA z 26 października 2000 r., sygn. akt II AKa 133/00, „Prokuratura i Prawo” 2002, Nr 1, poz. 18. Google Scholar
Wyrok SA z 2 września 2004 r., sygn. akt II Aka 258/04, „Prokuratura i Prawo” 2005, Nr 10, poz. 16, s. 11. Google Scholar
Wyrok SA z 8 kwietnia 2009 r., sygn. akt II Aka 63/09, KZS 2009, Nr 9, poz. 87. Google Scholar
Wyrok SA z 21 czerwca 2013 r., sygn. akt V ACa 201/13, Legalis. Google Scholar
Wyrok SA z 26 września 2013 r., sygn. akt II Aka 168/13, Legalis. Google Scholar
Wyrok SA z 16 stycznia 2014 r., sygn. akt II Aka 397/13, KZS 2014, Nr 4, poz. 63. Google Scholar
Wyrok SA z 25 czerwca 2014 r., sygn. akt II Aka 157/14, Legalis. Google Scholar
Wyrok SA z 2 października 2014 r., sygn. akt II AKa 147/14, Legalis. Google Scholar
Wyrok SA z 28 grudnia 2016 r., sygn. akt II AKa 35/16, Legalis. Google Scholar
Wyrok SA z 10 maja 2017 r., sygn. akt II AKa 105/17, Legalis. Google Scholar
Wyrok SA z 10 maja 2018 r., sygn. akt II AKa 48/18, Legalis. Google Scholar
Wyrok SA z 10 października 2018 r., sygn. akt II AKa 11318, Legalis. Google Scholar
Wyrok SA z 16 listopada 2018 r., sygn. akt II AKa 395/18, Lex nr 2601088. Google Scholar
Wyrok SA z 13 grudnia 2018 r., sygn. akt II AKa 179/18, Legalis. Google Scholar
Wyrok SA z 2 grudnia 2020 r., sygn. akt II AKa 105/20, Lex nr 3101408. Google Scholar
Akty prawne Google Scholar
Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94). Google Scholar
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. z 2020 r., poz. 1444 ze zm.). Google Scholar
Źródła internetowe Google Scholar
Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy, ustawy Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, Sejm VI kadencji, druk sejmowy nr 1394, https:// Google Scholar
www.sejm.gov.pl/sejm9.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=1394. Google Scholar
Uzasadnienie rządowego projektu Kodeksu karnego z 1997 r., http://orka.sejm.gov.pl/Druki5ka.nsf/0/C1CA93E0F503AF82C12572EC00267570/$file/1756-uzasadnienie.doc. Google Scholar
