Uwagi o germanizmach w gwarach polskich i problemach ich badań
Renata Kucharzyk
Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk w KrakowieАннотация
Artykuł dotyczy wpływów języka niemieckiego na gwary polskie oraz metodologii
etymologicznych badań gwarowych. Zostały omówione najważniejsze problemy badawcze,
z którymi zmaga się etymolog zajmujący się słownictwem dialektalnym. Najistotniejszą
kwestią jest ustalenie, które dialekty bądź gwary niemieckie są źródłem pożyczek oraz
czy germanizm dostał się do gwar wprost z niemczyzny, czy przez pośrednictwo innego
języka. Określenie etymologii leksemów gwarowych utrudnia brak odpowiednich źródeł
dokumentujących zwłaszcza starszy stan gwary. Wiele germanizmów obecnych w gwarach
nie ma poświadczeń w tekstach pisanych, co oznacza, że pozostają poza obszarem analiz
językoznawczych. Inne mają fragmentaryczną dokumentację, która nie informuje
dokładnie o zasięgu wyrazu, jego semantyce i brzmieniu. Ponadto w gwarach widoczna jest
tendencja do przekształceń fonetycznych zapożyczanych wyrazów, co sprawia, że pożyczka
znacznie różni się od niemieckiego źródła. Zróżnicowanie dialektów, ograniczony zasięg
poszczególnych gwar sprawiają, że możemy mieć do czynienia z zapożyczeniami będącymi
swoistymi endemitami językowymi, które są trudne w analizie, ponieważ nie mają paralel
ani w języku ogólnym, ani w innych gwarach.
Ключевые слова:
germanizmy, gwary polskie, dialekty niemieckie, słownictwo gwarowe, etymologia ludowa, metodologia badań zapożyczeńБиблиографические ссылки
Ananiewa N.E. (2015): Germanizmy leksykalne w dwóch polskich gwarach wyspowych na Syberii. „Gwary Dziś” 7, s. 169–175. Google Scholar
Broda M. (1978): Zapożyczenia niemieckie w gwarze Puńcowa koło Cieszyna. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Językoznawcze” 59, s. 99–105. Google Scholar
Cienkowski W. (1963): Studia wyrazowe: ambus «kowadło». „Poradnik Językowy” z. 5–6, s. 217–220. Google Scholar
Cienkowski W. (1964): Ogólne założenia metodologiczne badania zapożyczeń leksykalnych. „Poradnik Językowy” z. 10, s. 417–429. Google Scholar
Cyran W. (1975): Procesy językowe w przejmowaniu wyrazów obcych przez gwary (na materiale polskim). „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” XXI, s. 5–41. Google Scholar
Gliszczyńska A. (2007): Germanizmy leksykalne w „Atlasie języka i kultury ludowej Wielkopolski”. [W:] „Gwary Dziś”. T. 4: Konteksty dialektologii. Red. J. Sierociuk. Poznań, s. 275–286. Google Scholar
Gogolewski S. (1963): Wpływy niemieckie na kaszubski system czasów przeszłych. „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” IX, s. 69–75. Google Scholar
Górnowicz H. (1977): Die deutschen Lehnwörter im polnischen Dialekt von Malbork. [W:] Beiträge zum deutsch-slawischen Sprachkontakt. Red. E. Eichler. Berlin, s. 93–103. Google Scholar
Greń Z. (2006): Zakres wpływów niemieckich w leksyce gwar Śląska Cieszyńskiego. [W:] Slavica leguntur. Aktualne problemy badawcze slawistyki. Red. J. Królak, J. Molas. Warszawa, s. 57–70. Google Scholar
Harasimowicz I. (1954): O niektórych elementach niemieckich w dialekcie ostródzkim. „Język Polski” 34, s. 276–285. Google Scholar
Hinze F. (1963): Die deutschen Lehnwörter im Pomoranischen (Kaschubischen). Berlin. Google Scholar
Jakimowicz K., Klawon J. (2004): Germanizmy w mowie mieszkańców Kociewia. [W:] Językoznawstwo jako przedmiot zainteresowań kół naukowych. Red. I. Jaros. Łódź, s. 147−155. Google Scholar
Judycka I. (1954): Typy zapożyczeń niemieckich w gwarach Warmii i Mazur. „Poradnik Językowy” z. 8, s. 1–12. Google Scholar
Kaestner W. (1939): Die deutschen Lehnwörter im Polnischen. 1. Teil: Einleitung und Lautlehre. Leipzig. Google Scholar
Kleszcz K. (2002): Zapożyczenia niemieckie w gwarach śląskich (na przykładzie pierwszego tomu „Słownika gwar śląskich”). [W:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Red. S. Gala. Łódź, s. 225–233. Google Scholar
Kleszcz K. (2006): Kontakty językowe polsko-niemieckie na Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku. [W:] Wokół polszczyzny dawnej i obecnej. Red. B. Nowowiejski. Białystok, s. 127–136. Google Scholar
Kobus J. (2010): Status germanizmów we współczesnym języku mieszkańców wybranych wsi wielkopolskich. [W:] Діалектологічні студії. 9. Запозичення та Інтерференція. Pед. П. Гриценко, Н. Хобзей. Львів, s. 52–58. Google Scholar
Kobus J. (2015): Funkcjonowanie germanizmów leksykalnych w listach chłopa wielkopolskiego (1914–1920). „Gwary Dziś” 7, s. 239–246. Google Scholar
Kobus J., Gliszczyńska A. (2006): Funkcjonowanie germanizmów w języku mieszkańców wsi centralnej Wielkopolski (na przykładzie Baranówka i Sowinek, powiat Poznań). „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 13(33), s. 71–82. Google Scholar
Kostecka-Sadowa A. (2018): Zapożyczenia niemieckie w polszczyźnie południowokresowej. [W:] Polen und Deutsche in Europa. Polacy i Niemcy w Europie. Red. K. Trybuś, M. Düring, M. Junkiert. Berlin, s. 267–282. Google Scholar
Kostecka-Sadowa A. (2019): Zapożyczenia niemieckie w gwarze spiskiej (na podstawie materiału zgromadzonego w „Korpusie Spiskim”). „Gwary Dziś” 11, s. 175–182.
Crossref
Google Scholar
Kostecka-Sadowa A. (2020): Mechanizmy przejmowania wyrazów niemieckich w polszczyźnie południowokresowej. „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” 15, s. 119–130.
Crossref
Google Scholar
Labocha J. (2000): Ślady niemieckie w mowie Polaków na Śląsku Cieszyńskim w Republice Czeskiej. [W:] Język trzeciego tysiąclecia. Język a komunikacja 1. Red. G. Szpila. Kraków, s. 303–309. Google Scholar
Maciejewski J. (1966): O zapożyczeniach niemieckich w gwarze chełmińskiej. Asymilacja wyrazów. „Zeszyty Naukowe UMK w Toruniu. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Filologia polska” VI z. 17, s. 85–99. Google Scholar
Mentzel T., Hentschel G. (2003): Wörterbuch der deutschen Lehnwörter im Teschener Dialekt des Polnischen. Oldenburg. Google Scholar
Miodek J. (1991): Germanizmy w gwarze śląskiej. „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Językoznawstwo” 13, s. 463–468. Google Scholar
Moszyński L. (1975): Sposób przejmowania obcych dyftongów przez język polski. „Prace Filologiczne” 25, s. 93–102. Google Scholar
Nowowiejski B. (1996): Zapożyczenia leksykalne z języka niemieckiego w polszczyźnie XIX wieku (na materiale czasopism). Białystok. Google Scholar
Nowowiejski B. (2010): W sprawie wpływów języka niemieckiego na polszczyznę. „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 17, s. 113–129.
Crossref
Google Scholar
Obara J. (2002): Mechanizm zapożyczania z języka niemieckiego do gwar śląskich. [W:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Karolowi Dejnie. Red. S. Gala. Łódź, s. 359–372. Google Scholar
Perzowa H. (1997): Wyrazy pochodzenia niemieckiego w „Słowniku gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur”: adaptacja fleksyjna i słowotwórcza. [W:] Obraz językowy słowiańskiego Pomorza i Łużyc. Pogranicza i kontakty językowe. Red. J. Zieniukowa. Warszawa, s. 329–344. Google Scholar
Popowska-Taborska H. (1993): Specyfika kaszubskich regionalizmów leksykalnych. Warszawa. Google Scholar
Rembiszewska D. (2015): Niemieckie pożyczki leksykalne w dziewiętnastowiecznych materiałach Georga Wenkera z obszaru Warmii i Mazur. „Gwary Dziś” 7, s. 231–238. Google Scholar
Rybicka H. (1976): Losy wyrazów obcych w języku polskim. Warszawa. Google Scholar
Siatkowski J. (1967): Wpływ poszczególnych dialektów niemieckich na język polski. „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 7, s. 33–46. Google Scholar
Siatkowski J. (1983): Interferencje językowe na Warmii i Mazurach. „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 21, s. 103–115. Google Scholar
Sikora K. (2006): Liczebniki w gwarach Podtatrza (Podhale, Spisz, Orawa). „LingVaria” 2, s. 49–61. Google Scholar
Sikora K. (2015): Liczebniki złożone w gwarach polskich a wpływy germańskie. „Gwary Dziś” 7, s. 155–168. Google Scholar
Skibicki M. (1979): Z badań interferencji języka niemieckiego na język polski. „Polonica” 5, s. 171–185. Google Scholar
Skorwid S. (2015): Gramatyczne germanizmy rdzennych dialektów zachodniosłowiańskich w gwarach przesiedleńczych na terenie Rosji. „Gwary Dziś” 7, s. 177–190. Google Scholar
Sławski F. (1970–1974): Słownik etymologiczny języka polskiego. T. IV. Kraków. Google Scholar
Sobolewska K. (2014): Dialektolodzy na manowcach. O wpływie niemczyzny na gwary Warmii i Mazur. „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 21(2), s. 93–102.
Crossref
Google Scholar
Tambor J. (1988): Germanizmy w gwarze śląskiej – stopień przyswojenia. [W:] Prace Językoznawcze. T 25: Studia historycznojęzykowe. Red. O. Wolińska. Katowice, s. 210–218. Google Scholar
Walczak B. (1999): Zapożyczenia leksykalne: teoria i metodologia badań. [W:] Polszczyzna północno-wschodnia. T. 2. Red. B. Nowowiejski. Białystok, s. 96–107. Google Scholar
Waniakowa J. (2020): Polskie słownictwo gwarowe w kontekście etymologicznym (na przykładzie nazw roślin). „Gwary Dziś” 12, s. 247–255.
Crossref
Google Scholar
Waniakowa J., Tokarz M. (2006): Zapożyczenia niemieckie w „Słowniku gwar polskich”. [W:] Studia Dialektologiczne III. Red. J. Okoniowa. Kraków, s. 115–126. Google Scholar
Weinsberg A. (1968): Etymologia słowotwórcza czy leksykalna? „Slavia Orientalis” 17, s. 443–447. Google Scholar
Wyderka B. (2003): Germanizmy jako problem leksykograficzny. [W:] „Gwary Dziś”. T. 2: Regionalne słowniki i atlasy gwarowe. Red. J. Sierociuk. Poznań, s. 217–222. Google Scholar
Zaręba A. (1979 [1980]): O zapożyczeniach niemieckich w polskich gwarach orawskich. „Zbornik Filozofickej Fakulty Univerzity Komenského. Philologica” 30, s. 269–272. Google Scholar
Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk w Krakowie