Uwagi o germanizmach w gwarach polskich i problemach ich badań

Renata Kucharzyk

Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk w Krakowie


Abstrakt

Artykuł dotyczy wpływów języka niemieckiego na gwary polskie oraz metodologii
etymologicznych badań gwarowych. Zostały omówione najważniejsze problemy badawcze,
z którymi zmaga się etymolog zajmujący się słownictwem dialektalnym. Najistotniejszą
kwestią jest ustalenie, które dialekty bądź gwary niemieckie są źródłem pożyczek oraz
czy germanizm dostał się do gwar wprost z niemczyzny, czy przez pośrednictwo innego
języka. Określenie etymologii leksemów gwarowych utrudnia brak odpowiednich źródeł
dokumentujących zwłaszcza starszy stan gwary. Wiele germanizmów obecnych w gwarach
nie ma poświadczeń w tekstach pisanych, co oznacza, że pozostają poza obszarem analiz
językoznawczych. Inne mają fragmentaryczną dokumentację, która nie informuje
dokładnie o zasięgu wyrazu, jego semantyce i brzmieniu. Ponadto w gwarach widoczna jest
tendencja do przekształceń fonetycznych zapożyczanych wyrazów, co sprawia, że pożyczka
znacznie różni się od niemieckiego źródła. Zróżnicowanie dialektów, ograniczony zasięg
poszczególnych gwar sprawiają, że możemy mieć do czynienia z zapożyczeniami będącymi
swoistymi endemitami językowymi, które są trudne w analizie, ponieważ nie mają paralel
ani w języku ogólnym, ani w innych gwarach.


Słowa kluczowe:

germanizmy, gwary polskie, dialekty niemieckie, słownictwo gwarowe, etymologia ludowa, metodologia badań zapożyczeń


Ananiewa N.E. (2015): Germanizmy leksykalne w dwóch polskich gwarach wyspowych na Syberii. „Gwary Dziś” 7, s. 169–175.   Google Scholar

Broda M. (1978): Zapożyczenia niemieckie w gwarze Puńcowa koło Cieszyna. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Językoznawcze” 59, s. 99–105.   Google Scholar

Cienkowski W. (1963): Studia wyrazowe: ambus «kowadło». „Poradnik Językowy” z. 5–6, s. 217–220.   Google Scholar

Cienkowski W. (1964): Ogólne założenia metodologiczne badania zapożyczeń leksykalnych. „Poradnik Językowy” z. 10, s. 417–429.   Google Scholar

Cyran W. (1975): Procesy językowe w przejmowaniu wyrazów obcych przez gwary (na materiale polskim). „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” XXI, s. 5–41.   Google Scholar

Gliszczyńska A. (2007): Germanizmy leksykalne w „Atlasie języka i kultury ludowej Wielkopolski”. [W:] „Gwary Dziś”. T. 4: Konteksty dialektologii. Red. J. Sierociuk. Poznań, s. 275–286.   Google Scholar

Gogolewski S. (1963): Wpływy niemieckie na kaszubski system czasów przeszłych. „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” IX, s. 69–75.   Google Scholar

Górnowicz H. (1977): Die deutschen Lehnwörter im polnischen Dialekt von Malbork. [W:] Beiträge zum deutsch-slawischen Sprachkontakt. Red. E. Eichler. Berlin, s. 93–103.   Google Scholar

Greń Z. (2006): Zakres wpływów niemieckich w leksyce gwar Śląska Cieszyńskiego. [W:] Slavica leguntur. Aktualne problemy badawcze slawistyki. Red. J. Królak, J. Molas. Warszawa, s. 57–70.   Google Scholar

Harasimowicz I. (1954): O niektórych elementach niemieckich w dialekcie ostródzkim. „Język Polski” 34, s. 276–285.   Google Scholar

Hinze F. (1963): Die deutschen Lehnwörter im Pomoranischen (Kaschubischen). Berlin.   Google Scholar

Jakimowicz K., Klawon J. (2004): Germanizmy w mowie mieszkańców Kociewia. [W:] Językoznawstwo jako przedmiot zainteresowań kół naukowych. Red. I. Jaros. Łódź, s. 147−155.   Google Scholar

Judycka I. (1954): Typy zapożyczeń niemieckich w gwarach Warmii i Mazur. „Poradnik Językowy” z. 8, s. 1–12.   Google Scholar

Kaestner W. (1939): Die deutschen Lehnwörter im Polnischen. 1. Teil: Einleitung und Lautlehre. Leipzig.   Google Scholar

Kleszcz K. (2002): Zapożyczenia niemieckie w gwarach śląskich (na przykładzie pierwszego tomu „Słownika gwar śląskich”). [W:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Red. S. Gala. Łódź, s. 225–233.   Google Scholar

Kleszcz K. (2006): Kontakty językowe polsko-niemieckie na Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku. [W:] Wokół polszczyzny dawnej i obecnej. Red. B. Nowowiejski. Białystok, s. 127–136.   Google Scholar

Kobus J. (2010): Status germanizmów we współczesnym języku mieszkańców wybranych wsi wielkopolskich. [W:] Діалектологічні студії. 9. Запозичення та Інтерференція. Pед. П. Гриценко, Н. Хобзей. Львів, s. 52–58.   Google Scholar

Kobus J. (2015): Funkcjonowanie germanizmów leksykalnych w listach chłopa wielkopolskiego (1914–1920). „Gwary Dziś” 7, s. 239–246.   Google Scholar

Kobus J., Gliszczyńska A. (2006): Funkcjonowanie germanizmów w języku mieszkańców wsi centralnej Wielkopolski (na przykładzie Baranówka i Sowinek, powiat Poznań). „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 13(33), s. 71–82.   Google Scholar

Kostecka-Sadowa A. (2018): Zapożyczenia niemieckie w polszczyźnie południowokresowej. [W:] Polen und Deutsche in Europa. Polacy i Niemcy w Europie. Red. K. Trybuś, M. Düring, M. Junkiert. Berlin, s. 267–282.   Google Scholar

Kostecka-Sadowa A. (2019): Zapożyczenia niemieckie w gwarze spiskiej (na podstawie materiału zgromadzonego w „Korpusie Spiskim”). „Gwary Dziś” 11, s. 175–182.
Crossref   Google Scholar

Kostecka-Sadowa A. (2020): Mechanizmy przejmowania wyrazów niemieckich w polszczyźnie południowokresowej. „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” 15, s. 119–130.
Crossref   Google Scholar

Labocha J. (2000): Ślady niemieckie w mowie Polaków na Śląsku Cieszyńskim w Republice Czeskiej. [W:] Język trzeciego tysiąclecia. Język a komunikacja 1. Red. G. Szpila. Kraków, s. 303–309.   Google Scholar

Maciejewski J. (1966): O zapożyczeniach niemieckich w gwarze chełmińskiej. Asymilacja wyrazów. „Zeszyty Naukowe UMK w Toruniu. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Filologia polska” VI z. 17, s. 85–99.   Google Scholar

Mentzel T., Hentschel G. (2003): Wörterbuch der deutschen Lehnwörter im Teschener Dialekt des Polnischen. Oldenburg.   Google Scholar

Miodek J. (1991): Germanizmy w gwarze śląskiej. „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Językoznawstwo” 13, s. 463–468.   Google Scholar

Moszyński L. (1975): Sposób przejmowania obcych dyftongów przez język polski. „Prace Filologiczne” 25, s. 93–102.   Google Scholar

Nowowiejski B. (1996): Zapożyczenia leksykalne z języka niemieckiego w polszczyźnie XIX wieku (na materiale czasopism). Białystok.   Google Scholar

Nowowiejski B. (2010): W sprawie wpływów języka niemieckiego na polszczyznę. „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 17, s. 113–129.
Crossref   Google Scholar

Obara J. (2002): Mechanizm zapożyczania z języka niemieckiego do gwar śląskich. [W:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Karolowi Dejnie. Red. S. Gala. Łódź, s. 359–372.   Google Scholar

Perzowa H. (1997): Wyrazy pochodzenia niemieckiego w „Słowniku gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur”: adaptacja fleksyjna i słowotwórcza. [W:] Obraz językowy słowiańskiego Pomorza i Łużyc. Pogranicza i kontakty językowe. Red. J. Zieniukowa. Warszawa, s. 329–344.   Google Scholar

Popowska-Taborska H. (1993): Specyfika kaszubskich regionalizmów leksykalnych. Warszawa.   Google Scholar

Rembiszewska D. (2015): Niemieckie pożyczki leksykalne w dziewiętnastowiecznych materiałach Georga Wenkera z obszaru Warmii i Mazur. „Gwary Dziś” 7, s. 231–238.   Google Scholar

Rybicka H. (1976): Losy wyrazów obcych w języku polskim. Warszawa.   Google Scholar

Siatkowski J. (1967): Wpływ poszczególnych dialektów niemieckich na język polski. „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 7, s. 33–46.   Google Scholar

Siatkowski J. (1983): Interferencje językowe na Warmii i Mazurach. „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 21, s. 103–115.   Google Scholar

Sikora K. (2006): Liczebniki w gwarach Podtatrza (Podhale, Spisz, Orawa). „LingVaria” 2, s. 49–61.   Google Scholar

Sikora K. (2015): Liczebniki złożone w gwarach polskich a wpływy germańskie. „Gwary Dziś” 7, s. 155–168.   Google Scholar

Skibicki M. (1979): Z badań interferencji języka niemieckiego na język polski. „Polonica” 5, s. 171–185.   Google Scholar

Skorwid S. (2015): Gramatyczne germanizmy rdzennych dialektów zachodniosłowiańskich w gwarach przesiedleńczych na terenie Rosji. „Gwary Dziś” 7, s. 177–190.   Google Scholar

Sławski F. (1970–1974): Słownik etymologiczny języka polskiego. T. IV. Kraków.   Google Scholar

Sobolewska K. (2014): Dialektolodzy na manowcach. O wpływie niemczyzny na gwary Warmii i Mazur. „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 21(2), s. 93–102.
Crossref   Google Scholar

Tambor J. (1988): Germanizmy w gwarze śląskiej – stopień przyswojenia. [W:] Prace Językoznawcze. T 25: Studia historycznojęzykowe. Red. O. Wolińska. Katowice, s. 210–218.   Google Scholar

Walczak B. (1999): Zapożyczenia leksykalne: teoria i metodologia badań. [W:] Polszczyzna północno-wschodnia. T. 2. Red. B. Nowowiejski. Białystok, s. 96–107.   Google Scholar

Waniakowa J. (2020): Polskie słownictwo gwarowe w kontekście etymologicznym (na przykładzie nazw roślin). „Gwary Dziś” 12, s. 247–255.
Crossref   Google Scholar

Waniakowa J., Tokarz M. (2006): Zapożyczenia niemieckie w „Słowniku gwar polskich”. [W:] Studia Dialektologiczne III. Red. J. Okoniowa. Kraków, s. 115–126.   Google Scholar

Weinsberg A. (1968): Etymologia słowotwórcza czy leksykalna? „Slavia Orientalis” 17, s. 443–447.   Google Scholar

Wyderka B. (2003): Germanizmy jako problem leksykograficzny. [W:] „Gwary Dziś”. T. 2: Regionalne słowniki i atlasy gwarowe. Red. J. Sierociuk. Poznań, s. 217–222.   Google Scholar

Zaręba A. (1979 [1980]): O zapożyczeniach niemieckich w polskich gwarach orawskich. „Zbornik Filozofickej Fakulty Univerzity Komenského. Philologica” 30, s. 269–272.   Google Scholar

Pobierz


Opublikowane
2022-12-15

Cited By /
Share

Kucharzyk, R. (2022). Uwagi o germanizmach w gwarach polskich i problemach ich badań. Prace Językoznawcze, 24(4), 115–126. https://doi.org/10.31648/pj.8172

Renata Kucharzyk 
Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk w Krakowie