Rosyjski ruch wolnościowy w XIX wieku w oglądzie Ludwika Kulczyckiego

Piotr Koprowski

Abstrakt

Ludwik Kulczycki (1866–1941) był polskim socjologiem, publicystą, działaczem socjalistycznym (w latach 1894–1910 członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej),
w okresie II Rzeczypospolitej profesorem-wykładowcą w Szkole Nauk Politycznych i Wyższej Szkole Dziennikarskiej w Warszawie. Przedmiotem jego zainteresowań naukowych była w głównej mierze historia ruchów społecznych XIX w. oraz zagadnienia prawno-ustrojowe. W niniejszym artykule przybliżono poglądy i zapatrywania L. Kulczyckiego na rosyjski ruch wolnościowy w XIX w., zaprezentowane w dwuczęściowym dziele Rewolucja rosyjska, opublikowanym na początku XX stulecia (1909–1911). Za niezwykle ważne w tym kontekście uznano uwypuklenie zarówno tego, co dla socjologa stanowiło istotę rzeczonego ruchu (organizacje, działacze), jak i kryteriów, za pomocą których go systematyzował i oceniał. L. Kulczycki był zwolennikiem idei ewolucyjnego rozwoju społeczeństw oraz wprowadzania przeobrażeń w państwie. Znajomość przeszłości, działania cywilizacyjno-modernizacyjne podejmowane przez władzę państwową, a także istnienie i aktywność elit wyrażających potrzeby ogółu determinuje – w jego przekonaniu – postęp. Stąd też pozytywnie oceniał on wszelkie przejawy organizowania się inteligencji i szlachty rosyjskiej w imię walki o ideały wolnościowe, o zmiany na niwie prawno-ustrojowej (praca nad projektami konstytucji dla Rosji i postulat jej wprowadzenia w życie) oraz o uświadomienie niższych warstw społecznych. Rosyjski ruch wolnościowy w XIX w., obejmujący wiele wewnętrznie zróżnicowanych nurtów, został – co prawda – określony przez L. Kulczyckiego mianem ruchu rewolucyjnego, co jednak nie oznacza, że uczony był zwolennikiem radykalnych, rewolucyjnych rozwiązań. Socjolog starał się dowieść
ciągłości tego ruchu zarówno pod względem ideowym, jak i poprzez osoby działające w poszczególnych okresach. Rewolucjonistów oceniał nie za przez pryzmat stopnia radykalizmu ich działań, lecz zaangażowania na rzecz wprowadzenia w Rosji novum w zakresie prawno-ustrojowym. Podejmowane przez niektórych działaczy akty terroru starał się, przynajmniej w pewnym stopniu, usprawiedliwiać, podkreślając, że były m.in. przejawem samoobrony przy aresztowaniach, odwetu na szpiegach czy znienawidzonych przedstawicielach aparatu państwowego.