„Za młodzi na sen, za starzy na grzech”? Odpoczynek przy trunku w świetle siedemnastowiecznych szlacheckich pamiętników

Emil Kalinowski

doi:10.31648/ep.11728

Opublikowane: 2025-09-09

Nr XXVI/1 (2025)

„Za młodzi na sen, za starzy na grzech”? Odpoczynek przy trunku w świetle siedemnastowiecznych szlacheckich pamiętników

Emil Kalinowski

Echa Przeszłości

Dział: ARTYKUŁY I ROZPRAWY

https://doi.org/10.31648/ep.11728

Abstrakt

Artykuł analizuje spożywanie alkoholu wśród siedemnastowiecznej szlachty polskiej na podstawie wybranych pamiętników. Picie alkoholu pełniło wiele różnych funkcji: towarzyszyło posiłkom, było wyznacznikiem statusu społecznego, służyło do budowania relacji społeczno-towarzyskich, zawierania interesów, ale też – jak wierzono – miało działanie prozdrowotne i pomagało zapomnieć o troskach. Najpopularniejszymi trunkami opisywanymi przez pamiętnikarzy były piwo, wino, miód pitny i wódka. Postawy wybranych memuarystów wobec picia trunków znacznie się różniły, co mogło wynikać z wielu uwarunkowań, m.in. ich miejsca w strukturze społecznej czy wychowania. Szlachcice o wyższym statusie społeczno-majątkowym zazwyczaj byli bardziej powściągliwi w spożywaniu trunków. Wydaje się, że z czasem (druga połowa XVII w.) społeczna tolerancja w kwestii upijania się wzrastała.

Słowa kluczowe:

pamiętniki, szlachta polsko-litewska, kultura picia, napoje alkoholowe, XVII wiek

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Kalinowski, E. (2025). „Za młodzi na sen, za starzy na grzech”? Odpoczynek przy trunku w świetle siedemnastowiecznych szlacheckich pamiętników. Echa Przeszłości, (XXVI/1), 41–62. https://doi.org/10.31648/ep.11728

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Źródła archiwalne
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych (Warszawa):
Google Scholar

Archiwum Skarbu Koronnego, dz. LIV, sygn. 29.
Google Scholar

Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. IV, nr 746.
Google Scholar

Źródła drukowane
Google Scholar

Adalberg S., Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich, Warszawa 1894.
Google Scholar

Budziłło J., Wojna moskiewska wzniecona i prowadzona z okazji fałszywych Dymitrów od 1603 do 1612 r., oprac. J. Byliński, J. Długosz, Wrocław 1995.
Google Scholar

Chrapowicki J. A., Diariusz, cz. 1: lata 1656–1664, oprac. T. Wasilewski, Warszawa 1978; cz. 2: lata 1665–1669, oprac. idem, A. Rachuba, 1988; cz. 3: lata 1669–1673, oprac. L. A. Wierzbicki, 2009.
Google Scholar

Dwa pamiętniki z XVII wieku: Jana Cedrowskiego i Jana Floriana Drobysza Tuszyńskiego, oprac. A. Przyboś, Wrocław 2006.
Google Scholar

Jemiołowski M., Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648–1679), oprac. J. Dzięgielewski, Warszawa 2000.
Google Scholar

Kilka zabytków ustawodawstwa królewskiego i wojewodzińskiego w przedmiocie handlu i ustanawiania cen, wyd. B. Ulanowski, w: Archiwum Komisyi Prawniczej, t. 1, Kraków 1895, s. 37–144.
Google Scholar

Łoś J., Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej, oprac. R. Śreniawa-Szypiowski, Warszawa 2000.
Google Scholar

Medeksza S. F., Księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654–1668, wyd. W. Seredyński, Kraków 1875 (Scriptores Rerum Polonicarum, t. 3).
Google Scholar

Meier G., Dispositio methodica Graecorum N.T. vocabulorum, qua viam brevem & facilem ad addiscendam linguam N.T. Graecam iuventuti aperit, Francofurti 1661.
Google Scholar

Miaskowski W., Diariusz podróży do Pereasławia i traktowania tamtejszego z Chmielnickim panów komissarzów polskich, w: Jakuba Michałowskiego... Księga pamiętnicza, wyd. A. Z. Helcel, Kraków 1864 (Zabytki z Dziejów, Oświaty i Sztuk Pięknych Wydane Staraniem C. K. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, t. 2), s. 369–385.
Google Scholar

Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, red. J. Krzyżanowski, t. 2, Warszawa 1970.
Google Scholar

Oświęcim S., Diariusz 1643–1651, wyd. W. Czermak, Kraków 1907 (Scriptores Rerum Polonicarum, t. 19).
Google Scholar

Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów (wiek XVII), oprac. A. Sajkowski, red. W. Czapliński, Wrocław 1961.
Google Scholar

Pasek J. Ch., Pamiętniki, przedm. J.Tazbir, oprac. W. Czapliński, Warszawa 2009;
Google Scholar

Pięć listów Łukasza Górnickiego do Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, wyd. A. M. Kurpiel, Kraków 1903.
Google Scholar

Poczobut-Odlanicki J. W., Pamiętnik (1640-1684), oprac. A. Rachuba, Warszawa 1987.
Google Scholar

Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku, oprac. S. Kutrzeba, Kraków 1937.
Google Scholar

Refleksyje, dla których jaśnie oświecony książę Bogusław Radziwiłł nie może być obrany wodzem generałem województwa podlaskiego, w: B. Radziwiłł, Autobiografia, wyd. T. Wasilewski, Warszawa 1979, s. 190–193.
Google Scholar

Starowolski Sz., Reformacja obyczajów polskich, wyd. K. J. Turowski, Kraków 1859.
Google Scholar

Opracowania
Google Scholar

Bohun T., Moskwa 1612, Warszawa 2005.
Google Scholar

Brückner A., Mikołaj Rej. Studjum krytyczne, Kraków 1905.
Google Scholar

Dias-Lewandowska D., Czy alkohol jest używką?, „Przegląd Historyczny”, t. 108, 2017, z. 2, s. 263–277.
Google Scholar

Dias-Lewandowska D., From the cellar to the table: modesty, moderation and economy of Polish nobles' drinking culture in the second half of the 18th century (based on inventories of drinks served in noble and aristocratic households), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. 67, 2019, nr 3, s. 359–370.
Crossref
Google Scholar

Dias-Lewandowska D., Polskie picie oczami Niemców i Francuzów – zmiana czy długie trwanie? Relacje z podróży jako źródło do badań nad konsumpcją alkoholu i pijaństwem, w: Rzeczpospolita w oczach podróżników z Francji i Niemiec, red. A. Mikołajewska, W. Zientara, Warszawa 2014, s. 135–146.
Google Scholar

Dias-Lewandowska D., Sikorska M., Jeść i pić w Rzeczypospolitej sarmackiej, w: Sarmacka pamięć. Wokół bitwy pod Wiedniem, red. B. Dybaś, A. Woldan, A. Ziemlewska, Warszawa 2014, s. 105–122.
Google Scholar

Dziobkowski B., Czy Wittgenstein był kantystą?, „Przegląd Filozoficzny”, nowa seria, R. 11, 2002, nr 4, s. 57–67.
Google Scholar

Kalinowski E., Ni wino, ni woda. Z alkoholowych dziejów szlachty bielskiej w XVI–XVII w., „Przegląd Historyczny”, t. 108, 2017, z. 2, s. 233–262.
Google Scholar

Kamler M., Przemoc między szlachtą sieradzką w XVII wieku, Warszawa 2011, s. 157–166; idem, Agresja szlachty płockiej na początku XVII wieku, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego”, 2017, nr 9, s. 235–284.
Google Scholar

Kamler M., Agresja szlachty na Mazowszu, w Małopolsce i Wielkopolsce w XVII w., „Przegląd Historyczny”, 2020, t. 111, z. 3, s. 515–537.
Crossref
Google Scholar

Kizik E., Współczesne badania polskie z zakresu historii kultury materialnej epoki wczesnonowożytnej, „Czasy Nowożytne”, t. 32, 2019, s. 11–52.
Google Scholar

Kuchowicz Z., Obyczaje staropolskie XVII–XVIII wieku, Łódź 1975.
Google Scholar

Leszczyński A., Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania, Warszawa 2020.
Google Scholar

Markiewicz M., Historia Polski 1492–1795, Kraków 2007.
Google Scholar

Piwko S., Antropologia filozoficzna Jana Kalwina, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. 32, 1987, s. 5–35.
Google Scholar

Przyboś A., Wstęp, w: Dwa pamiętniki z XVII wieku: Jana Cedrowskiego i Jana Floriana Drobysza Tuszyńskiego, oprac. idem, Wrocław 2006, s. V–LXI.
Google Scholar

Rachuba A., Poczobutowie Odlaniccy w świetle nowych źródeł archiwalnych, „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 11, 2000, s. 159–167.
Google Scholar

Rachuba A., Wstęp, w: J. W. Poczobut-Odlanicki, Pamiętnik (1640–1684), oprac. idem, Warszawa 1987, s. 11–112.
Google Scholar

Sajkowski A., Wstęp, w: Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów (wiek XVII), oprac. idem, red. W. Czapliński, Wrocław 1961, s. 19–90.
Google Scholar

Siedlecki J., Brańsk Bogusława Radziwiłła 1653–1669, Białystok 1991.
Google Scholar

Sierba M., Wstęp historyczny, w: Inwentarz starostwa tykocińskiego z 1571 roku, oprac. idem, Białystok 2024, s. 21–188.
Google Scholar

Smoleński W., Szkice z dziejów szlachty mazowieckiej, Kraków 1908.
Google Scholar

Tazbir J., Reformacja wobec zbytku, w: idem, Świat panów Pasków. Eseje i studia, Łódź 1986, s. 265–283.
Google Scholar

Wasilewski T., Maskiewicz Bogusław Kazimierz (ok. 1625–1683), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 20, Wrocław 1975, s. 119–120.
Google Scholar

Wasilewski T., Maskiewicz Samuel (zm. ok. 1640), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 20, Wrocław 1975, t. 20, s. 120–122.
Google Scholar

Wasilewski T., Wstęp, w: J. A. Chrapowicki, Diariusz, cz. 1: lata 1656–1664, oprac. idem, Warszawa 1978, s. 4–74.
Google Scholar

Żojdź K., Wszyscy ludzie króla. Zygmunt III Waza i jego stronnicy w Wielkim Księstwie Litewskim w pierwszych dekadach XVII wieku, Toruń 2019.
Google Scholar