Między listem a zeznaniem. Oblicza więziennej rzeczywistości w ujęciu Tomasza Zana – analiza (ego)dokumentalna

Martyna Olejniczak

doi:10.31648/pl.10845

Published: 2025-10-30

No. 13 (2025)

Between a letter and a testimony. The visions of prison reality from the perspective of Tomasz Zan – (ego)documental analysis

Martyna Olejniczak

Papers in Literature

Section: Betwen autobiography, diary, letter and biography

https://doi.org/10.31648/pl.10845

Abstract

The article compares the correspondence and testimonies of Tomasz Zan (Arcypromienisty) from the period of the investigation against the secret youth organizations in Lithuania in 1823–1824. Thanks to Zan's attitude of taking full responsibility for the activities of the Philarets and other societies, only 20 people were sentenced to exile. For this reason, Mickiewicz commemorated him in his drama (“Forefather’s Eve” part III). As the main character of Nikolay Novosiltsov's investigation, Zan was the most heavily guarded prisoner. During interrogations he gave written testimonies, and later he wrote long letters to his friends in a cell. The aim of the article is to show that factual explanations hide emotions that are released in sad correspondence. The key is the difference between the informational function of documents and the expression of (ego)documents, which results from adopting the perspective of the interrogated/sender as the leading method of reading.

Keywords:

letters, testimonies, Tomasz Zan, Philarets, investigation

Download files

PDF (Język Polski)

Citation rules

Olejniczak, M. (2025). Between a letter and a testimony. The visions of prison reality from the perspective of Tomasz Zan – (ego)documental analysis. Papers in Literature, (13), 11–21. https://doi.org/10.31648/pl.10845

Cited by / Share

References

Archiwum filomatów, część I, Korespondencja 1815–1823 (1913), oprac. Jan Czubek, t. II–III, Akademia Umiejętności, Kraków.
Google Scholar

Archiwum filomatów. Listy z więzienia (2000), oprac. i wstęp Zbigniew Sudolski, Wydawnictwo Ancher, Warszawa.
Google Scholar

Archiwum filomatów. Listy z zesłania (1997,1999), oprac. i wstęp Zbigniew Sudolski, t. I–III, Wydawnictwo Ancher, Warszawa.
Google Scholar

Borowczyk Jerzy (2003), Rekonstrukcja procesu filomatów i filaretów 1823–1824. Historia śledztwa przeciw uczestnikom konspiracji studenckich i młodzieżowych w Wilnie oraz w Wileńskim Okręgu Naukowym, Poznań.
Google Scholar

Chorążyczewski Waldemar, Ciechanowski Hadrian, Piasek Wojciech, Roszak Stanisław (2024), Egodokumenty – samoświadectwa – egodokumentalność. Wprowadzenie do lektury, w: Egodokumenty – samoświadectwa – egodokumentalność. Teoria i praktyka, red. Waldemar Chorążyczewski, Hadrian Ciechanowski, Wojciech Piasek, Stanisław Roszak, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń: 9–15.
Google Scholar

Corbin Alain (2019), Historia ciszy i milczenia. Od renesansu do naszych dni, przeł. Karolina Kot-Simon, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa.
Google Scholar

Czermińska Małgorzata (1975), Pomiędzy listem a powieścią, „Teksty”, nr 4: 28–49.
Google Scholar

Czermińska Małgorzata (2020), Autobiograficzny trójkąt. Świadectwo. Wyznanie. Wyzwanie, wyd. 2. Zmienione, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków.
Google Scholar

Fiszman Samuel (1962), Z pamiętnika Iwana Łobojki o Uniwersytecie Wileńskim i o procesie filomatów, w: Archiwalia Mickiewiczowskie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław: 9–43.
Google Scholar

Jędrzejewski Tomasz (2022), Blednący atrament. Polskie rokoko literackie lat 1795–1830 na tle europejskim, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa.
Google Scholar

Kaczmarek Agnieszka (2016), Od milczenia do opowieści. Kulturowe dyskursy o umieraniu i śmierci, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych, Poznań.
Google Scholar

Książek Elżbieta (2008), Tekst epistolarny w świetle etykiety językowej, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.
Google Scholar

Lejeune Philippe (1975), Pakt autobiograficzny, przeł. Aleksander Wit Labuda, „Teksty” nr 5.
Google Scholar

Malewski Franciszek (1924), Dziennik więzienny, w: Z filareckiego świata. Zbiór wspomnień z lat 1816–1824, wyd. Henryk Mościcki, Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska”, Warszawa.
Google Scholar

Massalski Edward Tomasz (1924), Z pamiętników (1799–1824), w: Z filareckiego świata. Zbiór wspomnień z lat 1816–1824, wyd. Henryk Mościcki, Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska”, Warszawa.
Google Scholar

Mickiewicz Adam (1955), Dziady część III, Dzieła, t. III, Utwory dramatyczne, kom. red. Julian Krzyżanowski i in., fragmenty fr. przeł. z rękopisu Artur Górski, t. oprac. Stanisław Pigoń, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa.
Google Scholar

Mościcki Henryk (1922), Wstęp. Triolety i wiersze miłosne Tomasza Zana, wyd. Henryk Mościcki, Gebethner i Wolff, Warszawa.
Google Scholar

Mościcki Henryk (1999), Wilno i Warszawa w „Dziadach” Mickiewicza: tło historyczne trzeciej części „Dziadów”, posł. Jerzy Borowczyk, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa.
Google Scholar

Piwińska Marta (1984), Miłość romantyczna, Wydawnictwo Literackie, Kraków – Wrocław.
Google Scholar

Piwińska Marta (1986), Więzień. Sztuka i życie praktyczne, w: Style zachowań romantycznych. Propozycje i dyskusje sympozjum Warszawa 6–7 grudnia 1982 r., red. Maria Janion, Marta Zielińska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa: 56–85.
Google Scholar

Promieniści, Filareci i Zorzanie. Dokumenty urzędowe dotyczące towarzystw tajnych na Litwie (1822–1827) (1896), wyd. Zygmunt Wasilewski, Akademia Umiejętności, Kraków.
Google Scholar

Przybylski Ryszard (1983), Klasycyzm, czyli prawdziwy koniec Królestwa Polskiego, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Google Scholar

Weintraub Wiktor (1982), Poeta i prorok. Rzecz o profetyzmie Mickiewicza, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Google Scholar

Wiśniewski Wojciech (2015), Zan. Ostatni z rodu, Wydawnictwo LTW, Łomianki.
Google Scholar

Witkowska Alina (1962), Rówieśnicy Mickiewicza. Życiorys jednego pokolenia, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Google Scholar

Wójcicka Marta (2022), Język jako miejsce pamięci i pamiętania wspólnoty, w: Pamięć – tożsamość – kategorie językowo-kulturowe, red. Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Marta Nowosad-Bakalarczyk, Przemysław Łozowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej, Lublin: 9–17.
Google Scholar