Między listem a zeznaniem. Oblicza więziennej rzeczywistości w ujęciu Tomasza Zana – analiza (ego)dokumentalna

Martyna Olejniczak

doi:10.31648/pl.10845

Opublikowane: 2025-10-30

Nr 13 (2025)

Między listem a zeznaniem. Oblicza więziennej rzeczywistości w ujęciu Tomasza Zana – analiza (ego)dokumentalna

Martyna Olejniczak

Prace Literaturoznawcze

Dział: Między autobiografią, pamiętnikiem, listem a biografią

https://doi.org/10.31648/pl.10845

Abstrakt

Artykuł stanowi porównanie korespondencji i zeznań Tomasza Zana (Arcypromienistego) z okresu śledztwa przeciwko tajnym organizacjom młodzieży na Litwie w latach 1823–1824. Dzięki postawie Zana, która polegała na tym, że wziął na siebie całą odpowiedzialność za działalność filaretów oraz innych towarzystw, skazano na wygnanie zaledwie 20 osób. Z tego powodu Mickiewicz upamiętnił go na kartach III części Dziadów. Jako główny bohater śledztwa Mikołaja Nowosilcowa, Zan był najpilniej strzeżonym więźniem. W czasie przesłuchań składa pisemne zeznania, a w celi pisze obszerne listy do przyjaciół. Celem artykułu jest wykazanie, że wśród rzeczowych wyjaśnień kryją się emocje, które znajdują upust w rzewnej korespondencji. Istotna jest różnica z między informacyjną funkcją dokumentów a ekspresją (ego)dokumentów, która wynika z przyjęcia perspektywy przesłuchiwanego/nadawcy jako wiodącej metody lektury.

Słowa kluczowe:

listy, zeznania, Tomasz Zan, filareci, śledztwo

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Olejniczak, M. (2025). Między listem a zeznaniem. Oblicza więziennej rzeczywistości w ujęciu Tomasza Zana – analiza (ego)dokumentalna. Prace Literaturoznawcze, (13), 11–21. https://doi.org/10.31648/pl.10845

Cited by / Share

Bibliografia

Archiwum filomatów, część I, Korespondencja 1815–1823 (1913), oprac. Jan Czubek, t. II–III, Akademia Umiejętności, Kraków.
Google Scholar

Archiwum filomatów. Listy z więzienia (2000), oprac. i wstęp Zbigniew Sudolski, Wydawnictwo Ancher, Warszawa.
Google Scholar

Archiwum filomatów. Listy z zesłania (1997,1999), oprac. i wstęp Zbigniew Sudolski, t. I–III, Wydawnictwo Ancher, Warszawa.
Google Scholar

Borowczyk Jerzy (2003), Rekonstrukcja procesu filomatów i filaretów 1823–1824. Historia śledztwa przeciw uczestnikom konspiracji studenckich i młodzieżowych w Wilnie oraz w Wileńskim Okręgu Naukowym, Poznań.
Google Scholar

Chorążyczewski Waldemar, Ciechanowski Hadrian, Piasek Wojciech, Roszak Stanisław (2024), Egodokumenty – samoświadectwa – egodokumentalność. Wprowadzenie do lektury, w: Egodokumenty – samoświadectwa – egodokumentalność. Teoria i praktyka, red. Waldemar Chorążyczewski, Hadrian Ciechanowski, Wojciech Piasek, Stanisław Roszak, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń: 9–15.
Google Scholar

Corbin Alain (2019), Historia ciszy i milczenia. Od renesansu do naszych dni, przeł. Karolina Kot-Simon, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa.
Google Scholar

Czermińska Małgorzata (1975), Pomiędzy listem a powieścią, „Teksty”, nr 4: 28–49.
Google Scholar

Czermińska Małgorzata (2020), Autobiograficzny trójkąt. Świadectwo. Wyznanie. Wyzwanie, wyd. 2. Zmienione, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków.
Google Scholar

Fiszman Samuel (1962), Z pamiętnika Iwana Łobojki o Uniwersytecie Wileńskim i o procesie filomatów, w: Archiwalia Mickiewiczowskie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław: 9–43.
Google Scholar

Jędrzejewski Tomasz (2022), Blednący atrament. Polskie rokoko literackie lat 1795–1830 na tle europejskim, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa.
Google Scholar

Kaczmarek Agnieszka (2016), Od milczenia do opowieści. Kulturowe dyskursy o umieraniu i śmierci, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych, Poznań.
Google Scholar

Książek Elżbieta (2008), Tekst epistolarny w świetle etykiety językowej, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.
Google Scholar

Lejeune Philippe (1975), Pakt autobiograficzny, przeł. Aleksander Wit Labuda, „Teksty” nr 5.
Google Scholar

Malewski Franciszek (1924), Dziennik więzienny, w: Z filareckiego świata. Zbiór wspomnień z lat 1816–1824, wyd. Henryk Mościcki, Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska”, Warszawa.
Google Scholar

Massalski Edward Tomasz (1924), Z pamiętników (1799–1824), w: Z filareckiego świata. Zbiór wspomnień z lat 1816–1824, wyd. Henryk Mościcki, Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska”, Warszawa.
Google Scholar

Mickiewicz Adam (1955), Dziady część III, Dzieła, t. III, Utwory dramatyczne, kom. red. Julian Krzyżanowski i in., fragmenty fr. przeł. z rękopisu Artur Górski, t. oprac. Stanisław Pigoń, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa.
Google Scholar

Mościcki Henryk (1922), Wstęp. Triolety i wiersze miłosne Tomasza Zana, wyd. Henryk Mościcki, Gebethner i Wolff, Warszawa.
Google Scholar

Mościcki Henryk (1999), Wilno i Warszawa w „Dziadach” Mickiewicza: tło historyczne trzeciej części „Dziadów”, posł. Jerzy Borowczyk, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa.
Google Scholar

Piwińska Marta (1984), Miłość romantyczna, Wydawnictwo Literackie, Kraków – Wrocław.
Google Scholar

Piwińska Marta (1986), Więzień. Sztuka i życie praktyczne, w: Style zachowań romantycznych. Propozycje i dyskusje sympozjum Warszawa 6–7 grudnia 1982 r., red. Maria Janion, Marta Zielińska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa: 56–85.
Google Scholar

Promieniści, Filareci i Zorzanie. Dokumenty urzędowe dotyczące towarzystw tajnych na Litwie (1822–1827) (1896), wyd. Zygmunt Wasilewski, Akademia Umiejętności, Kraków.
Google Scholar

Przybylski Ryszard (1983), Klasycyzm, czyli prawdziwy koniec Królestwa Polskiego, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Google Scholar

Weintraub Wiktor (1982), Poeta i prorok. Rzecz o profetyzmie Mickiewicza, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Google Scholar

Wiśniewski Wojciech (2015), Zan. Ostatni z rodu, Wydawnictwo LTW, Łomianki.
Google Scholar

Witkowska Alina (1962), Rówieśnicy Mickiewicza. Życiorys jednego pokolenia, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Google Scholar

Wójcicka Marta (2022), Język jako miejsce pamięci i pamiętania wspólnoty, w: Pamięć – tożsamość – kategorie językowo-kulturowe, red. Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Marta Nowosad-Bakalarczyk, Przemysław Łozowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej, Lublin: 9–17.
Google Scholar