Metafory i podobieństwa w interpretacji osób z uszkodzeniami móżdżku
Abstrakt
Cel pracy: Móżdżek współuczestniczy zarówno w koordynacji czynności ruchowych, jak i regulacji procesów psychicznych. Objawy uszkodzenia móżdżku należą do zróżnicowanych, relatywnie mało swoistych i trudnych do usystematyzowania. Celem badań eksploracyjnych była neuropsychologiczna diagnostyka hipotetycznych zaburzeń wybranych procesów (meta)językowych i poznawczych, zaangażowanych w rozwiązywanie problemów zawierających metafory i podobieństwa. Charakterystyka zaburzeń uwzględniała ich epidemiologię, nasilenie, kliniczną specyfikę oraz związek ze zmiennymi socjodemograficznymi.
Metoda: W badaniach wzięło udział 25 dorosłych z izolowanym uszkodzeniem móżdżku, najczęściej naczyniopochodnym. Posłużono się trzema testami: podtestem Podobieństw ze Skali WAIS-R (PL) oraz dwoma testami przetwarzania metafor, pochodzącymi z Baterii do badania funkcji językowych i komunikacyjnych prawej półkuli mózgu (RHLB-PL), tj. Testem metafor pisanych (TMP) i Testem wyjaśnień metafor pisanych (TWMP). Na wstępie obliczono wartości średnie i odchylenia standardowe dla całej grupy. Ponadto, na podstawie danych i norm zamieszczonych w podręcznikach testowych, osobno oceniono wyniki każdego pacjenta. Zamieniano kolejno indywidualne wyniki surowe na wyniki przeliczone, wyrażone w centylach (Podobieństwa) albo w skali stenowej (Testy metafor). Dzięki tej transformacji każdy wynik indywidualny w danym teście sklasyfikowano jako prawidłowy przeciętny albo niski (poniżej przeciętnej), względnie wysoki (ponadprzeciętny).
Wyniki: Wykonanie Podobieństw w całej grupie osiągnęło poziom poniżej przeciętnej, przy czym istotne problemy z rozwiązaniem podtestu (<25 centyla) miało 9 badanych. Kolejnych 7 chorych uzyskało zaledwie 8 punktów przeliczonych, interpretowanych jako pogranicze normy. Z kolei wyniki pacjentów w TWMP osiągnęły wartość w przedziale 5–6 stena. Aczkolwiek wykonanie TWMP w grupie ogólnie nie odbiegało od normy, blisko połowa badanych uzyskała wynik, który nie przekroczył 4 stena. Dla porównania, średni wynik w TMP był relatywnie wysoki. Wynik niski (<4 stena) uzyskało tylko 4 chorych. Szacunkowa analiza profilowa przeprowadzona na podstawie wzorca wszystkich wyników testowych (wyrażonych dychotomicznie jako: wynik [ponad]przeciętny lub niski) ukazała ich intra- oraz interindywidualne zróżnicowanie, którego kliniczną ilustracją były heterogeniczne, często wybiórcze zaburzenia zbadanych funkcji. Korelatami socjodemograficznymi wyników testowych okazały się wiek i wykształcenie.
Konkluzje: U większości chorych stwierdzono rozmaicie nasilone deficyty poznawcze w postaci zaburzeń rozwiązywania problemów zawierających metafory i podobieństwa. Charakterystyczna była przewaga zaburzeń procesów samodzielnego myślenia asocjacyjnego, w tym wnioskowania przez analogię oraz interpretacji i werbalizacji pojęć, nad ogólnie prawidłowym stanem samej wiedzy językowej, także w zakresie znaczeń figuratywnych.
Słowa kluczowe:
móżdżek, metafory, wnioskowanie przez analogię, diagnostyka neuropsychologicznaBibliografia
Ahmadian, N., van Baarsen, K., van Zandvoort, M., Robe, P. A. (2019). The cerebellar cognitive affective syndrome – a meta-analysis. The Cerebellum, 18, 941–950. https://doi.org/10.1007/s12311-019-01060-2 Google Scholar
Bartczak, E., Marcinowicz, E., Kochanowski, J. (2011). Zaburzenia funkcji poznawczych w udarze móżdżku a skrzyżowana diaschiza – opis przypadku. Aktualności Neurologiczne, 11, 18–22. Google Scholar
Beck, A., Bikeles, G. (1911). O wzajemnym stosunku czynnościowym mózgu i móżdżku. Nakładem Akademii Umiejętności. Skład Główny w Księgarni Spółki Wydawniczej Polskiej. Google Scholar
Benedek, M., Beaty, R., Jauk, E., Koschutnig, K., Fink, A., Silvia, P. J., Dunst, B., Neubauer, A. C. (2014). Creating metaphors: the neural basis of figurative language production. Neuroimage, 90, 99–106. https://doi.org/10.1016%2Fj.neuroimage.2013.12.046 Google Scholar
Biela, A. (1981). Psychologiczne podstawy wnioskowania przez analogię. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Google Scholar
Billow, R. (1975). A cognitive developmental study of metaphor comprehension. Developmental Psychology, 11, 415–423. https://psycnet.apa.org/doi/10.1037/h0076668 Google Scholar
Bottini, G., Corcoran, R., Sterzi, R., Paulesu, E., Schenone, P., Scarpa, P., Frackowiak, R. S., Frith, C. D. (1994). The role of the right hemisphere in the interpretation of figurative aspects of language. A positron emission tomography activation study. Brain, 117, 1241–1253. https://doi.org/10.1093/brain/117.6.1241 Google Scholar
Brzeziński, J. (1980). Elementy metodologii badań psychologicznych. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Google Scholar
Brzeziński, J., Gaul, M., Hornowska, E., Jaworowska, A., Machowski, A., Zakrzewska, M. (1996). Skala Inteligencji D. Wechslera dla Dorosłych. Wersja zrewidowana WAIS-R(PL). Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Google Scholar
Brzeziński, J., Gaul, M., Hornowska, E., Jaworowska, A., Machowski, A., Zakrzewska, M. (2004). Skala Inteligencji D. Wechslera dla Dorosłych. Wersja zrewidowana renormalizacja WAIS-R(PL). Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Google Scholar
Brzeziński, J., Hornowska, E. (red.) (1993). Skala Inteligencji Wechslera WAIS-R. Polska adaptacja, standaryzacja, normalizacja i wykorzystanie w diagnostyce psychologicznej. Wydawnictwo Naukowe PWN. Google Scholar
Chlewiński, Z. (1999). Umysł. Dynamiczna organizacja pojęć. Wydawnictwo Naukowe PWN. Google Scholar
Clark, S. V., Semmel, E. S., Aleksonis, H. A., Steinberg, S. N., King, T. Z. (2021). Cerebellar-subcortical-cortical systems as modulators of cognitive functions. Neuropsychology Review, 31, 422–446. https://doi.org/10.1007/s11065-020-09465-1 Google Scholar
Cook, M., Murdoch, B., Cahill, L., Whelan, B.-M. (2004). Higher-level language deficits resulting from left primary cerebellar lesions. Aphasiology, 18, 771–784. https://doi.org/10.1080/02687030444000291 Google Scholar
De Smet, H. J., Baillieux, H., De Deyn, P. P., Mariën, P., Paquier, P. (2007). The Cerebellum and language: The story so far. Folia Phoniatrica et Logopaedica, 59, 165–170. https://doi.org/10.1159/000102927 Google Scholar
Gilbert, M. (2022). Gating by memory: a theory of learning in the cerebellum. The Cerebellum, 21, 926–943. https://doi.org/10.1007/s12311-021-01325-9 Google Scholar
Gildea, P., Glucksberg, S. (1983). On understanding metaphor: the role of context. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 22, 577–590. https://doi.org/10.1016/S0022-5371(83)90355-9 Google Scholar
Gorham, D. R. (1956). A proverbs test for clinical and experimental use. Psychological Reports, 2, 1–12. Google Scholar
Guell, X., Hoche, F., Schmahmann, J. D. (2015). Metalinguistic deficits in patients with cerebellar dysfunction: empirical suport for the dysmetria of thought theory. The Cerebellum, 14, 50–58. https://doi.org/10.1007/s12311-014-0630-z Google Scholar
Hornowska, E. (2004). Skale Inteligencji dla Dorosłych Davida Wechslera WAIS-R oraz WAIS-III. Wydawnictwo Naukowe „Scholar”. Google Scholar
Jodzio, K. (2011). Diagnostyka neuropsychologiczna w praktyce klinicznej. Difin. Google Scholar
Jodzio, K. (2020a). Neuropsychologiczna interpretacja zaburzeń wzrokowo-przestrzennych i psychomotorycznych po udarze niedokrwiennym móżdżku. Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 15(3–4), 116–124. https://doi.org/10.5114/nan.2020.101294 Google Scholar
Jodzio, K. (2020b). Przydatność przesiewowej diagnostyki stanu psychicznego osób z izolowanymi uszkodzeniami móżdżku. Aktualności Neurologiczne, 20(1), 3–8. http://dx.doi.org/10.15557/AN.2020.0001 Google Scholar
Jodzio, K. (2022). Regulacyjna rola funkcji wykonawczych w świetle wybranych dylematów teoretycznych i praktycznych. W: E. Zawadzka, S. Filipiak (red.), Wielowymiarowość funkcji wykonawczych. Perspektywa rozwojowa i kliniczna (s. 13–34). Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Google Scholar
Jodzio, K., Biechowska, D., Gąsecki, D., Harciarek, M. (2007). Współczesne problemy diagnostyczne w praktyce neuropsychologicznej na przykładzie uszkodzeń móżdżku. W: M. Plopa (red.), Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwania, t. 2 (s. 307–317). Wydawnictwo Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej. Google Scholar
Jodzio, K., Łojek, E., Bryan, K. (2005). Functional and neuroanatomical analysis of extralinguistic disorders in right hemisphere-damaged patients. Psychology of Language and Communication, 9(1), 55–73. Google Scholar
Jodzio, K., Nyka, W. M., Gąsecki, D. (2001). Wyrażenia metaforyczne w interpretacji osób z ogniskowymi uszkodzeniami mózgu. Nowiny Psychologiczne, 1, 59–75. Google Scholar
Kaplan, E., Fein, D., Morris, R., Delis, D. C. (1991). WAIS-R as a neuropsychological instrument. Manual. The Psychological Corporation. Harcourt Brace Jovanovich, Inc. Google Scholar
Kordys, J., Ulatowska, H. K., Kądzielawa, D., Sadowska, M. (2001). Z badań nad przysłowiami. Wstęp do neuroparemiologii. Pamiętnik Literacki, 4, 135–162. Google Scholar
Lakoff, G., Johnson, M. (2020). Metafory w naszym życiu. Wydawnictwo Aletheia. Google Scholar
Liu, Q., Liu, C., Chen, Y., Zhang, Y. (2022). Cognitive dysfunction following cerebellar stroke: insights gained from neuropsychological and neuroimaging research. Neural Plasticity, artykuł 3148739. https://doi.org/10.1155/2022/3148739 Google Scholar
Łojek, E. (2007). Bateria Testów do Badania Funkcji Językowych i Komunikacyjnych Prawej Półkuli Mózgu (RHLB-PL). Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych. Google Scholar
Mazur, R., Nyka, W. (1997). Neurologia – myślenie kliniczne. Wydawnictwo Medyczne MAKmed. Google Scholar
Murdoch, B. E. (2010). The cerebellum and language: historical perspective and review. Cortex, 7, 858–868. https://doi.org/10.1016/j.cortex.2009.07.018 Google Scholar
Pietrzykowski, J., Chmielowski, K., Skrzyński, S., Podgórski, K. (1997). Fenomen diaschizy. Skrzyżowana diaschiza móżdżkowo-mózgowa. Neurologia i Neurochirurgia Polska, 31(6), 1207–1215. Google Scholar
Rapoport, M., van Reekum, R., Mayberg, H. (2000). The role of the cerebellum in cognition and behawior: a selective review. The Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neuroscience, 12, 193–198. https://doi.org/10.1176/jnp.12.2.193 Google Scholar
Schmahmann, J. D. (2009). Rola móżdżku w powstawaniu afektu i niektórych psychoz. W: K. Jodzio (red.), Neuropsychologia. Współczesne kierunki badań (s. 135–163). Wydawnictwo Naukowe PWN. Google Scholar
Schmahmann, J. D., Sherman, J. C. (1998). The cerebellar cognitive affective syndrome. Brain, 121, 561–579. https://doi.org/10.1093/brain/121.4.561 Google Scholar
Spreen, O., Strauss, E. (1998). A compendium of neuropsychological tests. Administration, norms, and commentary. Oxford University Press. Google Scholar
Starowicz-Filip, A., Chrobak, A. A., Moskała, M., Krzyżewski, R. M., Kwinta, B., Kwiatkowski, S., Milczarek, O., Rajtar-Zembaty, A., Zielińska, D. (2017). Rola móżdżku w regulacji funkcji językowych. Psychiatria Polska, 51(4), 661–671. http://dx.doi.org/10.12740/PP/68547 Google Scholar
Timmann, D., Daum, I. (2007). Cerebellar contributions to cognitive functions: a progress report after two decades of research. The Cerebellum, 6, 159–162. https://doi.org/10.1080/14734220701496448 Google Scholar
Ulatowska, H. K., Sadowska, M., Kądzielawa, D., Kordys, J. (2000). Badanie sprawności językowo-poznawczych na materiale przysłów: zagadnienia metodologiczne. Przegląd Psychologiczny, 43(2), 191–203. Google Scholar
Voogd, J. (2022). The theories of Gerbrandus Jelgersma (1859–1942) on the function of the cerebellum. The Cerebellum, 21, 432–439. https://doi.org/10.1007/s12311-021-01273-4 Google Scholar
Walsh, K., Darby, D. (2008). Neuropsychologia kliniczna Walsha. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Google Scholar
Winner, E., Gardner, H. (1977). The comprehension of metaphor in brain-damaged patients. Brain, 100, 717–729. https://doi.org/10.1093/brain/100.4.717 Google Scholar
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
