Rozbieżności w gronie opozycji przeciwko rządom króla Augusta II w Koronie w okresie dominacji szwedzkiej w latach 1704-1706

Rafał Kowalski

doi:10.31648/ep.4836

Published: 2019-12-151

No. XX/1 (2019)

Internal dissent among the opponents of King Augustus II in the Crown during the Swedish invasion in 1704–1706

Rafał Kowalski

Echa Przeszłości

Section: ARTICLES

https://doi.org/10.31648/ep.4836

Abstract

The article analyzes the internal dissent among the opponents of King Augustus II of the House of Wettin in 1704-1706. In 1702, the Swedish invasion of Poland heightened the tension between the citizens and Augustus II who had been struggling to bolster his power. An anti-royal confederation was created in the region of Wielkopolska. Acting under pressure from the Swedish invaders, in February 1704, the confederates dethroned the king and elected Poznań voivode Stanisław Leszczyński as the anti-king. The new king received the support of Charles XII of Sweden, but he was not recognized by other members of the opposition. Differences in opinions and political goals, unfulfilled ambitions and jealousy surrounding the election of a king from a different and non-influential social circle deeply divided the opposition. Primate Michał Radziejowski, one of the key instigators of the plot to dethrone Augustus II, left the political arena after Leszczyński’s election. Other leaders of the opposition followed suit. The brutality of the Swedish invaders and the new king’s incompetence did not appease political tensions in Poland. The nobility remained largely loyal to the dethroned monarch. Augustus II abdicated and passed the throne to Stanisław Leszczyński only in 1706 when Sweden invaded Saxony. King Stanisław became a mere pensioner of Charles XII, and despite numerous attempts, he was unable to restore peace in the country.

Keywords:

Augustus II, dethronement, Charles XII, opposition, election, confederation, Jakub Sobieski, Michał Radziejowski, Stanisław Leszczyński, Hieronim Lubomirski, primate, House of Wettin

Most read articles by the same author(s)

Download files

pdf (Język Polski)

Citation rules

Kowalski, R. (2019). Internal dissent among the opponents of King Augustus II in the Crown during the Swedish invasion in 1704–1706. Echa Przeszłości, (XX/1). https://doi.org/10.31648/ep.4836

Cited by / Share

References

Rękopisy

Prymas Michał Radziejowski do Józefa Potockiego (kopia), Gdańsk 13 czerwca 1705, http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/applet?mimetype=image%2Fx.djvu&sec=false&handler=djvu_ html5&content_url=%2FContent%2F224079%2Findex.djvu (dostęp 14.03.2018).

Prymas Michał Radziejowski do Stanisława A. Szczuki (kopia), Gdańsk 13 czerwca 1705, http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/applet?mimetype=image%2Fx.djvu&sec=false&handler=djvu html5 &content_url=%2FContent%2F224078%2Findex.djvu (dostęp 14.03.2018).

Prymas Michał Radziejowski do Tomasza Działyńskiego (kopia), Gdańsk 16 VI 1705, http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/applet?mimetype=image%2Fx.djvu&sec=false&handler=djvu_html5&content_url=%2FContent%2F224075%2Findex.djvu (dostęp 14.04.2018).

Respons Stanisława I na manifest Hieronima Augustyna Lubomirskiego, b. m. i d., http://www.staredruki.ihuw.pl/stWeb/single/241/ (dostęp 05.05.2017).

Jan Ch. Pieniążek do króla Augusta II (kopia), b. m. 16 III 1703, http://www.wbc.poznan. pl/dlibra/applet?mimetype=image%2Fx.djvu&sec=false&handler=djvu_html5&content_url=%2F Content%2F223955%2Findex.djvu (dostęp 14.03.2018).

Replika pewnego ziemianina na manifest Stanisława I, b. m. 1 XI 1704, http://www.wbc. poznan.pl/dlibra/applet?mimetype=image%2Fx.djvu&sec=false&handler=djvu_html5&content_url=%2FContent%2F 224054%2Findex.djvu (dostęp 15.03.2018).

Stanisław Leszczyński do Adama A. Naramowskiego (kopia), b. m. 2 V 1705, http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/applet?mimetype=image%2Fx.djvu&sec=false&handler=djvu_ html5 &content_url=%2FContent%2F224070%2Findex.djvu&p=3 (dostęp 14.03.18).

Wiadomości z Warszawy, 24 VII 1704, http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/applet? mimetype=image%2Fx.djvu&sec=false&handler=djvu_html5&content_url=%2FContent%2F345807%2Fdirectory.djvu ( dostęp 14.04.2018).

Starodruki i druki ulotne

Listy z oryginałów. Od IchMościów Panów Kommisarzów Króla IMości Szwedzkiego pokazanych, z Francuskiego y Niemieckiego Ięzyka na Polski przetłumaczone przez IMćiow Panow Deputatow do tego naznaczonych w Warszawie die II Mensis Februarij, Anno 1704, Warszawa 11 II 1704, http://starodruki.ihuw.pl/stWeb/zoom/236/1/ (dostęp 10.02.2018).

Manifest Hieronima A. Lubomirskiego, Kraków 21 XI 1704, http://starodruki. ihuw.pl/stWeb/zoom/240/1 (dostęp 30.04.2017).

Manifest prymasa Michała Radziejowskiego [...], b. m. w. po 17 VI 1704, http://starodruki.ihuw.pl/stWeb/zoom/269/1/ (dostęp 12.02.2018).

Manifest Aleksandra Sobieskiego, Warszawa 16 IV 1704, http://starodruki.ihuw.pl/ stWeb/zoom/232/3/ (dostęp 30.04.2017).

Wydawnictwa źródłowe

Akta sejmikowe województwa kaliskiego i poznańskiego 1696-1732, opr. M. Zwierzykowski, Poznań 2008.

Akta sejmikowe województwa poznańskiego i kaliskiego. Lata 1733-63, opr. M. Zwierzykowski, Warszawa 2015.

Archiwum tajne Augusta II czyli Zbiór aktów urzędowych z czasów panowania tego monarchy, t. I, wyd. Z. Schletter, Wrocław 1843.

Bizardiere Michel David de, Bezkrólewie po Janie III, tłum. J. Bartoszewicz, Wilno 1853.

Diariusz sejmu lubelskiego, Teka Gabriela Junoszy Podoskiego, t. I, wyd. K. Jarochowski, Poznań 1854.

Kuczyński Wiktoryn, Pamiętnik 1668-1737, red. J. Kloza, opr. J. Maroszek, Białystok 1999.

Lauda ziemi rawskiej i województwa rawskiego 1583-1793, red. M. Nagielski, Warszawa 2017.

Listy Jana Jerzego Przebendowskiego podskarbiego wielkiego koronnego do Adama Mikołaja Sieniawskiego wojewody bełskiego i hetmana wielkiego koronnego z lat 1704-1725, opr. A. Perłakowski, Kraków 2007.

Listy Jana Sobieskiego do żony Maryi Kazimiery wraz z listami tej królewskiej rodziny i innych znakomitych osób, wyd. A.Z. Helcel, Kraków 1860.

Materyały do historyi Stanisława Leszczyńskiego Króla polskiego, wyd. E. Raczyński, Poznań 1841.

Mongrillon M. de [imię nieznane], Pamiętnik sekretarza ambasady francuskiej w Polsce pod koniec panowania Jana III oraz w okresie bezkrólewia i wolnej elekcji po jego zgonie, 1694-1698, opr. Ł. Częścik, Wrocław 1982.

Oleszewski Jan, Abrys domowey nieszczęśliwości y wnętrznej niesnaski, woyny, Korony Polskiej y Wielkiego Xięstwa Litewskiego: pro informatione potomnym następującym czasom przez iedną zakonną osobę światu pokazany y z żałością wyrażony anno 1721, red. K. Kluczycki, wyd. S. Kluczycki, Kraków 1899.

Olszowski Ignacy., Ignacego Olszowskiego Pamiętnik z czasów Augusta II Króla Polskiego z współczesnego rękopismu wydany przez L.H. 1869, b.m. 1869.

Otwinowski Erazm, Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II, wyd. J. Czech, Kraków 1849.

Parthenay Des Roches Jean Baptiste, Dzieje panowania Fryderyka Augusta II króla polskiego, Warszawa 1854.

Pułaski Szymon Franciszek, Krótka Annotacja Seymów Warszawskich, Grodzieńskich, a także Elekcyi i Koronacyi Królów Ichmściów Polskich Jana Kazimierza, Michała, Jana III i Augusta II, Lublin 1740.

Rakowski Wawrzyniec, Pamiętnik Wielkiej Wojny Północnej, opr. M. Nagielski, M. Wagner, Warszawa 2002.

Rządy sejmikowe w epoce królów elekcyjnych 1572-1795. Lauda i instrukcye, t. IV 1700-1733, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1888.

Seyler Georg Daniel, Historia życia naiyaśniejszego Stanisława I. Króla Polskiego Wielkiego Xiążęcia Litewskiego etc. Lotarynskiego y Barskiego & c. Xiążęcia z Francuskiego y Niemieckiego na żądanie wielu po Polsku zebrana, b.m.w. 1744.

Starożytności Warszawy, t. VI, wyd. A. Wejnert, Warszawa 1858.

Zawisza Krzysztof, Pamiętnik Wojewody Mińskiego 1666-1721, red. J. Bartoszewicz, Warszawa 1862.

Opracowania

Anusik Z., Karol XII, Wrocław 2002.

Buchwald-Pelcowa P., Satyra czasów saskich, Wrocław 1969.

Cieślak E., Stanisław Leszczyński, Wrocław 1994.

Czarnowski J.N., Stanisław Leszczyński i Polska w pierwszej połowie XVIII wieku, t. I, Warszawa 1858.

Drozdowski M., Sobiescy a Stanisław Leszczyński, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, R. 35, 1980, nr 2, s. 283-389.

Feldman J., Polska w dobie Wielkiej Wojny Północnej, Kraków 1925.

Feldman J., Stanisław Leszczyński, Warszawa 1984.

Forycki M., Stanisław Leszczyński. Sarmata i Europejczyk, Poznań 2006.

Gierowski J.A., W cieniu Ligii Północnej, Wrocław 1971.

Gierowski J.A., Kandydatura Sobieskich do tronu polskiego w czasie wojny północnej, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, R. 35, 1980, nr 2, s. 371-382.

Gierowski J.A., Stanisław Leszczyński w latach 1707-09 w opiniach dyplomatów francuskich, „Acta Universitatis Vratislaviensis”, t. XXXVI, 1981, nr 543, s. 155-164.

Jarochowski K., Opowiadania i studia historyczne, t. II, Poznań 1863.

Jarochowski K., Opowiadania i studya historyczne, Warszawa 1877.

Jarochowski K., Nowe opowiadania i studya historyczne, Warszawa 1882.

Jarochowski K., Opowiadania i studia historyczne. Serya Nowa, Poznań 1884.

Jarochowski K., Z dziejów saskich spraw wewnętrznych, polityki i wojny, Poznań 1886.

Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od elekcji Stanisława Leszczyńskiego aż do bitwy Pułtawskiej, t. III, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, t. XVII, 1890, s. 1-150.

Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od wstąpienia Karola XII na ziemię polską do elekcji Stanisława Leszczyńskiego (1702-1704), t. II, Oświęcim 2015.

Jonasson G., Karol XII, August II, Stanisław Leszczyński, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, R. 37, 1982, nr 3/4. s. 395-401.

Kantecki K., Karol XII w Polsce i Turcji, w: Szkice i opowiadania, Poznań 1883, s. 102- 224.

Kawecki R., Kardynał Michał Radziejowski, Opole 2005.

Konopczyński W., Polska a Szwecja od pokoju oliwskiego do upadku Rzeczypospolitej 1660-1795, Warszawa 1924.

Kopiec J., Między Altransztadem a Połtawą. Stolica Apostolska wobec obsady tronu polskiego w latach 1706-1709, Opole 1997.

Krysztopa-Czupryńska B., Rzeczpospolita w oczach dyplomatów brytyjskich w pierwszej połowie XVIII wieku, Olsztyn 2013.

Lechicka J., Rola dziejowa Stanisława Leszczyńskiego, Toruń 1951.

Niedziela R., Spór o przyczynę detronizacji Augusta II z roku 1704 w publicystyce politycznej przedostatniego bezkrólewia, w: Król a prawo stanów do oporu, red. M. Markiewicz, E. Opaliński, R. Skowron, Kraków 2010, s. 309-317.

Panek A., Sejmik lubelski w okresie wojny północnej 1702-1716, w: Rzeczpospolita w dobie wielkiej wojny północnej, red. J. Muszyńska, Kielce 2001, s. 149-165.

Perłakowski A., “Was eine Confoderiation in Pohlen?” Refleksje Johanna Wendela Bardiliego na temat związków szlachty koronnej w latach 1703-1704, w: Król a prawo stanów do oporu, red. M. Markiewicz, E. Opaliński, R. Skowron, Kraków 2010, s. 409-418.

Pielas J., Szlachta sandomierska wobec najważniejszych wydarzeń politycznych pierwszych lat panowania Augusta II (1696-1704), w: Rzeczpospolita w dobie wielkiej wojny północnej, red. J. Muszyńska, Kielce 2001, s. 127-148.

Piwarski K., Hieronim Lubomirski. Hetman Wielki Koronny, Oświęcim 2015.

Płowy D., Poniec 7 XI 1704. Kampania jesienna Karola XII, Zabrze-Tarnowskie Góry 2013.

Płowy D., Od Ponieca do Bełcza Wielkiego. Działania pościgowe Karola XII jesienią 1704 roku, Zabrze-Tarnowskie Góry 2015.

Porazinski J., Opozycja wielkopolska na początku wojny północnej 1702-03, „Acta Univ. N. Copernici”, Historia nr 20, R. 1985, z. 158, s. 97-111.

Porazinski J., Stanisław Leszczyński na tle orientacji politycznej szlachty w latach 1704-1705, „Rocznik Gdański”, t. XLVI, R. 1986, z.1, s. 7-14.

Porazinski J., Opozycja antysaska w Rzeczypospolitej za Augusta II jako problem polityczny i ustrojowy, „Acta Univ. N. Copernici”, Historia nr 28, R. 1993, z. 259, s. 93-101.

Porazinski J., Epiphania Poloniae, Orientacje polityczne i postawy szlachty polskiej w dobie wielkiej wojny północnej (1702-1710), Toruń 1999.

Porazinski J., Karol XII, Stanisław Leszczyński. Spotkanie w Lidzbarku Warmińskim w 1704 roku, w: Dziedzictwo Warmii. Lidzbark Warmiński 1308-2008, t. IV, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2008, s. 113-123.

Romaniuk, P.P., „Ilias polski” księcia Janusza Antoniego Wiśniowieckiego, czyli „Kroniczka litewska” i pamiętniki Ignacego Olszowskiego, „Kwartalnik Historyczny”, R. CXVII, 2010, z. 3, s. 71-78.

Rys życia i wybór Stanisława Leszczyńskiego, króla polskiego, xięcia Lotaryngii i Baru zwanego Filozofem Dobroczyńcą, wyd. A. Brzezina, Warszawa 1828.

Skrzypietz A., Królewscy synowie - Jakub, Aleksander i Konstanty Sobiescy, Katowice 2011.

Skrzypietz A., Jakub Sobieski, Poznań 2015.

Sowa A.L., Świat ministrów Augusta II. Wartości i poglądy funkcjonujące w kręgu ministrów Rzeczypospolitej w latach 1702 -1729, Kraków 1995.

Stanek W., Konfederacje koronne w XVIII w., Toruń 1991.

Staszewski J., Stosunki Augusta II z Kurią Rzymską w latach 1704-06 (Misja rzymska), Toruń 1965.

Staszewski J., O miejsce w Europie. Stosunki Polski i Saksonii z Francją na przełomie XVII i XVIII wieku, Warszawa 1973.

Staszewski J., Emigracja polska w Prusach Książęcych. Przyczynek do historii stronnictwa pruskiego w Polsce w XVIII wieku, w: „Jak Polskę przemienić w kraj kwitnący...”. Szkice i studia z czasów saskich, Olsztyn 1997, s. 151-162.

Staszewski J., August II Mocny, Wrocław 1998.

Staszewski J., Wettynowie, Olsztyn 2005.

Wagner M., Warszawa w dobie wojny północnej (1702-09), w: Z militarnych dziejów Warszawy, red. A. Ajnenkiel, Warszawa 1996, s. 65-76.

Wagner M., Bitwa pod Kliszowem 19 lipca 1702, Oświęcim 2014.

Walewski A., Dzieje bezkrólewia po skonie Jana III, t. I, Kraków 1874.

Wimmer J., Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wielkiej wojny północnej (1700-1717), Warszawa 1956.

Wodziński A.M., Gdańsk za czasów Stanisława Leszczyńskiego (1704-1709, 1733-1734), Kraków 1929.

Zwierzykowski M., Samorząd sejmikowy województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696-1732, Poznań 2010.

Słowniki

Gierowski J.A., Stanisław Bogusław Leszczyński, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XLI, s. 601-612.

Piwarski K., Piotr Jakub Bronisz, w: Polski Słownik Biograficzny, t. II. s. 474-475. Google Scholar