Grody mazowieckie między Pisą, Biebrzą i Narwią (X–XIII w.)

Jarosław Ościłowski

doi:10.31648/ep.6707

Opublikowane: 2021-05-091

Nr XXII/1 (2021)

Grody mazowieckie między Pisą, Biebrzą i Narwią (X–XIII w.)

Jarosław Ościłowski

Echa Przeszłości

Dział: ARTYKUŁY I ROZPRAWY

https://doi.org/10.31648/ep.6707

Abstrakt

Obszar między Pisą, Narwią i Biebrzą stanowił we wczesnym średniowieczu północno-wschodnie pogranicze Mazowsza, sąsiedztwo prusko-jaćwieskie od północy skutkowało wzniesieniem grodów strzegących szlaków komunikacyjnych oraz osadnictwa. Ze względu na rozległą bagienną kotlinę biebrzańską na wschodzie i niedostępne obszary puszczy porastającej na zachód od Pisy obszar pomiędzy nimi stanowił naturalny korytarz osadniczy i drogę na północ z Mazowsza, w kierunku ziem pruskich i jaćwieskich. Większość grodzisk, jak Stara Łomża, Mały Płock, Wizna, Ruś-Sambory, Pieńki-Grodzisko (-Okopne) i Truszki-Zalesie, znanych było badaczom już pod koniec XIX i na początku XX w. Obiekt w Stawiskach znaleziono w połowie XX w. Najpóźniej, bo dopiero w początkach XXI w. zlokalizowano grodzisko w Ławsku.
W większości przypadków położenie grodów można wytłumaczyć naturalną obronnością terenu. W Ławsku i w Truszkach-Zalesiu grody zbudowano na kępach, wśród zabagnionych lub podmokłych dolin. Takie położenie zapewniało dodatkową ochronę w cieplejszych porach roku. Grody nad Narwią w Starej Łomży, Wiźnie i Rusi-Samborach (przy ujściu Biebrzy) zbudowano w miejscach naturalnie wyniesionych. Oprócz dobrych warunków obronnych, wpływ na taką lokalizację miała doskonała widoczność na całą okolicę. Mały Płock nad Czetną założono na granicy obszaru podmokłego i suchego. Inne posadowiono na brzegach mniejszych rzek w płaskim lub nieznacznie wyniesionym terenie, jak warownie w Pieńkach-Grodzisku i Stawiskach. Grody te wzniesiono na obszarach o dobrych i bardzo dobrych pod względem rolniczym glebach, co oznacza, że obszar ten musiał być już w znacznej części
zasiedlony, a grody zbudowano dla ochrony i kontroli tutejszego osadnictwa. Innym ważnym wnioskiem płynącym z analizy mapy jest niezwykła wręcz regularność przestrzenna mazowieckiej sieci grodowej dostosowanej do rzeźby i układu rzecznego obszaru. W większości mają one usytuowanie sieciowe, co wskazuje, że były ze sobą związane drogami liniowymi. Najazdy jaćwieskie w XIII w. spowodowały znaczne wyludnienia obszarów północno-wschodniego Mazowsza, potwierdza to informacja z 1253 r. zanotowana w Kronice Wielkopolskiej dotycząca ziemi wiskiej. Jedynym grodem funkcjonujacym jeszcze w XIV w. była Wizna, co świadczy o przetrwaniu osadnictwa w dolinie Narwi. W tym okresie powstaje też
kolejny gród w Nowogrodzie przy ujściu Pisy. Ponowna kolonizacja obszaru na lewym brzegu Narwi oraz na Wysoczyźnie Kolneńskiej w końcu XIV w. i w XV w., a wraz z nią powstanie miast w miejsce dawnych centrów osadniczych, zmieniły znacznie stary układ dróg zastępując go nowym.

Słowa kluczowe:

grody, grodziska, wczesne średniowiecze, Mazowsze, Wysoczyzna Kolneńska

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Ościłowski, J. (2021). Grody mazowieckie między Pisą, Biebrzą i Narwią (X–XIII w.). Echa Przeszłości, (XXII/1), 29–74. https://doi.org/10.31648/ep.6707

Cited by / Share

Bibliografia

Źródła pisane:

Chronicon terrae Prussiae von Peter von Dusburg, wyd. M. Toeppen, [w:] Scriptores Rerum Prussicarum, t. 1, wyd. T. Hirsch, M. Toeppen, Leipzig 1861, s. 144-145.

[Długosz] Jana Długosza, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. VII, VIII, tłum. J. Mrukówna, red. Z. Kozłowska-Budkowa i in. Warszawa 1974.

[Inwentarz dóbr biskupich] Castellaniae ecclesiae Plocensis. Telonea episcopi Plocensis. Villae capi tuli Plocensis, [w:] Monumenta Poloniae Historica. Pomniki Dziejowe Polski, t. V, wyd. W. Kętrzyński, Lwów 1888, s. 419-443.

[KK] Codex diplomaticus et commemoratorum Masoviae generalis. Zbiór ogólny przywilejów i spominków mazowieckich, wyd. J. K. Kochanowski, t. I, Warszawa 1919.

Kronika Boguchwała i Godysława Paska, oprac. W. A. Maciejowski, [w:] Monumenta Polonia Historica, t. II, wyd. A. Bielowski, Warszawa 1961, s. 454-598.

Kronika Wielkopolska, Monumenta Polonia Historica, Seria Nowa, t. VIII, wydanie i komentarz B. Kürbis, Warszawa 1970.

[KW] Kronika Wielkopolska, tłum. K. Abgarowicz, wyd. B. Kürbis, Warszawa 1965.

Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, t. 2, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1892, s. 186.

[MK] Metryka Mazowiecka, kartoteka w Zakładzie Atlasu Historycznego Mazowsza, Instytutu Historii PAN w Warszawie.

Mazowieckie zapiski herbowe z XV i XVI w., wyd. A. Wolff, Kraków 1937.

[NKDM] Nowy Kodeks Dyplomatyczny Mazowsza, cz. II, Dokumenty z lat 1248-1355, wyd. J. Sułkowska – Kuraś, S. Kuraś, Wrocław 1989.

Nowy Kodeks Dyplomatyczny Mazowsza, cz. III, Dokumenty z lat 1356-1381, wyd. I. Sułkowska-Kuraś i S. Kuraś, Warszawa 2000.

Piotr z Dusburga, Kronika Ziemi Pruskiej, tłum. S. Wyszomirski, wstęp i komentarz J. Wenta, Toruń 2004, s. 59, 113-114.

[PSRL] Polnoe sobrane russkich letopisej, t. II Ipat’evskaja letopis, Moskva 1962.

Puścizna po Janie Długoszu dziejopisie polskim, Kronika Wiganda z Marburga, rycerza i kapłana Zakonu Krzyżackiego, tłum. E. hr. Raczyński, wyd. J. Woigt, E. hr. Raczyński, Poznań 1842.

Źródła kartograficzne:

[Mapa Kwatermistrzostwa] Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822 – 1843), Warszawa 1978.

Mappa szczegulna woiewodztwa mazowieckiego zrządzona z innych wie¬lu mieyscowych, tak dawniey jak i sweżo odrysowanych, tudziez goscincowych i niewątpliwych wiadomości przez Karola de Perthées Pułkownika Woysk Koronnych J. K. M.ci geografa z 1783 roku, w skali 1:225 000 (fotokopia w Pracowni Atlasu Histo¬rycznego Mazowsza Instytutu Historii PAN w Warszawie).

Mapa Gleb Polski, arkusz Olsztyn, red. A. Musierowicz, L. Stankiewicz, M. Strzemski, H. Uggla; arkusz Białystok, red. M. Strzemski, Puławy 1957-1961.

Mapa Topograficzna (CUGiK Warszawa, arkusze: Cieciory (234.334), Janowo (234.343), skala 1:10000).

Potencjalna Roślinność Naturalna, Potencjalna Roślinność Naturalna Polski, Mapa przeglądowa 1:300 000, arkusz 4, red. W. Matuszkiewicz, J. B. Faliński, A. S. Kostrowicki, J. M. Matuszkiewicz, R. Olaczek, T. Wojterski, Warszawa 1995.

Opracowania:

Antoniczek J., Pismo (PTTK – Białystok MB/ A / XI / 17) Społecznego Opiekuna Zabytków w archiwum WUOZ Delegatura w Łomży.

Antoniewicz J., Zabytki wczesnośredniowieczne odkryte we wsi Pieńki - Grodzisko, pow. Łomża, "Sprawozdania PMA", t. 4, z. 1-2, 1951, s. 125-143.

Antoniewicz J., (rec.) A. Gupieniec, Nieznane znaleziska ..., „Rocznik Białostocki”, t. I, 1961, s. 335-336.

AZP 32-77, teczka obszaru w NID Warszawa.

AZP 36-79, teczka obszaru w NID Warszawa.

Babik Z., Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich w granicach wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny, Kraków 2001.

Białuński G., Przebieg osadnictwa w okręgu piskim do 1466 r., „Znad Pisy” nr 9, s. 25-43.

Białuński G., Przemiany społeczno–ludnościowe południowowschodnich obszarów Prus Krzyżackich i Książęcych (do 1568 roku), Olsztyn 2001.

Białuński G., Sprawozdanie komisji krzyżackiej z objazdu w 1424 r., czyli o początkach kolonizacji na ziemi piskiej, "Znad Pisy", 2007, nr 16, 2007, s. 13-20.

Białuński G., Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich, Olsztyn 1999.

Białuński G., Wizna na pograniczu polsko-pruskim w czasach księcia Bolesława Kędzierzawego, [w:] Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie. Materiały z konferencji naukowej, Górzno, 1-2 czerwca 2002 r., red. K. Grażawski, Brodnica - Włocławek 2003, s. 255-276.

Biermann F., Dulinicz M., Studnia z Bochenia a problem chronologii starszych faz wczesnego średniowiecza na Mazowszu zachodnim, „Archeologia Polski”, t. 46, 2001, z. 1-2, s. 85-114.

Bogucki M., Malarczyk D., Marczak E., Skarb dirhamów z X wieku z grodziska w Truszkach-Zalesiu, pow. Kolno, woj. podlaskie, ”Wiadomości Numizmatyczne”, R. XLIX, 2005, z. 2 (180), s. 173-190.

Brodzicki C., Początki osadnictwa Wizny i ziemi wiskiej na tle wydarzeń historycznych w tym rejonie ( do 1529 roku), Warszawa 1994.

Brodzicki C., Kolno na Mazowszu, wyd. II, Warszawa 2001.

Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1957.

Chudziak W., Ze studiów nad pograniczem słowiańsko-bałtyjskim we wczesnym średniowieczu. Problem przynależności etnokulturowej Pomezanii w IX – XI wieku, [w:] Pogranicze polsko-pruskie w czasach św. Wojciecha. Materiały z konferencji, Elbląg 18-19 wrzesień 1997 r., Elbląg 1999, s. 81-98.

Długokęcki W., Kowalczyk E., Opis granicy Mazowsza z państwem zakonu krzyżackiego z XIV wieku, „Kwartalnik Historyczny”, R. CIX, nr 2, 2002, s. 5-14.

Długokęcki W., Kowalczyk E., Nieznane opisy granicy mazowiecko-krzyżackiej. Cz. I. Granice komornictwa działdowskiego i nidzickiego, „Kwartalnik Historyczny”, R. CX, nr 1, 2003, s. 29-50.

Długokęcki W., Kowalczyk E., Nieznane opisy granicy mazowiecko-krzyżackiej. cz. II Granica komturstwa bałgijskiego (prokuratorstwo piskie i ełckie), „Kwartalnik Historyczny”, R. CXI, nr 1, 2004, s. 5-37.

Dulinicz M., The first dendrochronological dating of the strongholds in Northern Mazovia, [w:] Origins of Central Europe, red. P. Urbańczyk, Warszawa 1997, s. 137-141.

Dulinicz M., Mazowsze w IX-XIII w., [w:] Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia, red. M. Dulinicz, Warszawa, s. 187-206 (Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały, t. 3, red. W. Szymański).

Dulinicz M., Ważny T., Dendrochronologia o datowaniu mazowieckich grodzisk, „Rocznik Mazowiecki”, t. XVI, 2004, s. 9-27.

Engel M., Sobczak C., Nieznane grodziska w okolicach Łomży. Nowe źródła do badań nad krajobrazem archeologicznym północno-wschodniego Mazowsza, [w:] Fines testis temporum. Studia ofiarowane Profesor Elżbiecie Kowalczyk-Heyman w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, Rzeszów 2017, s. 249-264.

Gieysztor A., Działania wojenne Litwy w roku 1262 i zdobycie Jazdowa, [w:] Studia Historyczne Stanisławowi Herbstowi na sześćdziesięciolecie urodzin, 1967, s. 5-14 [Zeszyty Naukowe WAP, Seria Historyczna, nr 15 (48)].

Gloger Z., Osady przedhistoryczne na porzeczu Biebrzy, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”, t. VI, 1872, s. 6-10.

Gloger Z., Grody piastowskie, „Ziemia”, R. I, nr 38, 1910, s. 593-595.

Gloger Z., Grody piastowskie, „Ziemia”, R. I, nr 39, 1910, s. 609-611.

Gloger Z., Grody piastowskie, „Ziemia”, R. I, nr 40, 1910, s. 626-627.

Gloger Z., Osady nad Niemnem i na Podlasiu. Z czasów użytku krzemienia, "Wiadomości Archeologiczne", t. 1, 1873, s. 97-124.

Humnicki J., Pacuski K., Środowisko geograficzne, [w:] Atlas Historyczny Polski, t. VII, Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Pałucki, A. Dunin-Wąsowicz, cz. 2 (komentarz, indeksy), Warszawa 1973, s. 27-34.

Jagodziński M. F., Archeologiczne ślady osadnictwa między Wisłą a Pasłęką we wczesnym średniowieczu. Katalog stanowisk, [w:] Adalbertus – tło kulturowo-geograficzne wyprawy misyjnej św. Wojciecha na pogranicze polsko-pruskie, t. 3. red. P. Urbańczyk, Warszawa 1997.

Jakimowicz R., Sprawozdanie z działalności państwowego konserwatora zabytków prehistorycznych na okręg warszawski za rok 1922, „Wiadomości Archeologiczne”, t. VIII, 1923, s. 201-214.

Jakimowicz R., Sprawozdanie z działalności państwowego konserwatora zabytków prehistorycznych na okręg warszawski za rok 1923, „Wiadomości Archeologiczne”, t. IX, 1924-1925, s. 325-327.

Jakimowicz R., Sprawozdanie z działalności państwowego konserwatora zabytków przedhistorycznych okręgu warszawskiego za lata 1924-1926, „Wiadomości Archeologiczne”, t. X, 1929, s. 271-280.

Janiszowski K., Wizna, Informator Archeologiczny. Badania rok 1967, Warszawa 1968, s. 380-382.

Janiszowski K., Na północnych rubieżach Mazowsza, „Z otchłani wieków”, R. XXXV, nr 3, 1969, s. 215-219.

Janiszowski K., Wizna, Informator Archeologiczny. Badania rok 1968, Warszawa 1969, s. 316-318.

Janiszowski K., Prace wykopaliskowe w Wiźnie, pow. Łomża, „Biuletyn Informacyjny PKZ”, nr 19, 1970, s. 155-160.

Janiszowski K., Wizna, Informator Archeologiczny. Badania rok 1969, Warszawa 1970, s. 340-341.

Janiszowski K., Wizna, Informator Archeologiczny. Badania rok 1970, Warszawa 1971, s. 219.

Janiszowski K., Wizna, Informator Archeologiczny. Badania rok 1971, Warszawa 1972, s. 281.

Jaskanis D., Grodzisko w Rajgrodzie w świetle źródeł archeologicznych. Wyniki konserwatorskich badań zabezpieczających z 1969 roku, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego”, z. 7, 2001, s. 75-156.

Kaczmarek L., Ruś, gm. Wizna, woj. łomżyńskie. Stanowisko 1 „Okop”, "Informator Archeologiczny. Badania rok 1984", Warszawa 1985, s. 142-143.

Kajzer L., Z zagadnień genezy tzw. gródków stożkowatych. (Uwagi na marginesie lektury VI tomu Początków Polski prof. Henryka Łowmiańskiego), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. 34, 1986, nr 2, s. 331-339.

Kajzer L., Wstęp do archeologii historycznej, Łódź 1996.

Kamiński A., Z badań nad pograniczem polsko-rusko-jaćwieskim w rejonie rzeki Sliny, „Wiadomości Archeologiczne”, t. XXIII, z. 2, 1953, s. 131-168.

Kamiński A., Jaćwież – terytorium, ludność, stosunki gospodarcze i społeczne, Łódź 1953.

Kamiński A., Materiały do bibliografii archeologicznej Jaćwieży od I do XIII wieku, „ Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, t. 1, 1956, s. 193-279.

Kamiński A., Wizna na tle pogranicza polsko–rusko–jaćwieskiego, "Rocznik Białostocki", t. 1, 1961, s. 9-59.

Kamińscy A. i J., Grodzisko w miejscowości Sambory, powiat Łomża, "Wiadomości Archeologiczne", t. 23, z. 4, 1956, s. 362-364.

Klimek R., Baba na drodze. Kontekst lokalizacji antropomorficznych rzeźb kamiennych wobec systemów komunikacyjnych w Prusach, [w:] J. M. Łapo, G. Białuński [red.], Pruskie baby kamienne. Fenomen kulturowy czy europejska codzienność, Olsztyn 2007, s. 80-99.

Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, Warszawa 1978.

Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa 2009.

Kowalczyk E., Dzieje granicy mazowiecko-krzyżackiej (między Drwęcą a Pisą), Warszawa.

Kowalczyk E., Archeologiczne zapiski historyka, „Z otchłani wieków”, R. LIII, nr 1, 1987, s. 10-13.

Kowalczyk E., Topografia granicy mazowiecko – krzyżackiej w świetle ugody
granicznej z listopada 1343 roku, „Kwartalnik Historyczny”, R. 99, nr 1, 1992, s. 33-58.

Kowalczyk E., Kamień, Kamienne Brody. Przyczynek do organizacji szlakow drogowych w średniowieczu (na przykładzie Mazowsza), [w:] Przeszłość z perspektywy źrodeł materialnych
i pisanych, red. J. Olczak, AHP, t. 15/2, Toruń 2005, s. 87–107.

Kowalczyk-Heyman E., Stan badań archeologicznych nad wczesnym średniowieczem północno-wschodniego Mazowsza, "Światowit", t. 6 (47), fascykuł B, 2006, s. 73-79.

Kowalczyk E., Czy istotnie Prusy? W sprawie lokalizacji pierwszego etapu misji biskupa Brunona z Kwerfurtu, red. M. Dulinicz, O rzeczach minionych. Scripta rerum historicarum Annae Rutkowska-Płachcińska oblata, red. M. Młynarska-Kaletynowa, J. Kruppe, Studia
i Materiały z Historii Kultury Materialnej, t. 71, Warszawa 2006, s. 163-177.

Kowalczyk-Heyman E., Początki Kolna, "Rocznik Mazowiecki", t. 21, 2009, s. 262-270.

Kowalczyk-Heyman E., Mityczne grodzisko w Szablaku koło Nowogrodu, "Rocznik Mazowiecki", t. 22, 2010, s. 146-148.

Kowalczyk-Heyman E., W sprawie identyfikacji grodziska przy Gayle, „Pruthenia”, t. 6, 2011, s. 81-88.

Kowalczyk-Heyman E., Dzieje granicy mazowiecko-krzyżackiej (między Pisą a źrodłami Biebrzy), Warszawa 2013.

Kowalczyk-Heyman E., Grody Wysoczyzny Kolneńskiej, [w:] Funkcja grodów w państwach wczesnośredniowiecznej Europy Środkowej, Społeczeństwo, gospodarka, ideologia, red. K. Chrzan, K. Czapla, S. Moździoch, Wrocław–Głogow 2014, s. 173–189.

Kowalczyk-Heyman E., Średniowieczne grodziska północno-wschodniego Mazowsza (Wysoczyzna Kolneńska) : zarys stanu badań i problematyki badawczej, "Studia Łomżyńskie", 27, 2017, s. 9-29.

Lenarczyk L., Badania sondażowe na grodzisku w Gorczycach, woj., suwalskie, „Rocznik Białostocki” , t. XVI, 1991, s. 483-485.

Leyding G., Zarys dziejów i historii powiatu szczycieńskiego, [w:] Szczytno. Z dziejów miasta i powiatu, red. J. Jałoszyński, Olsztyn 1962, s. 55-226.

Ławsk, [w:] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. V, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1884, s. 616.

Łowmiański H., Początki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n. e., t. 3, Warszawa 1967.

Łowmiański H., Początki Polski. Polityczne i społeczne procesy kształtowania się narodu do początku wieku XIV, t. VI, cz. 1, Warszawa 1985.

Marciniak-Kajzer A., Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w miejscowości Zajączki, gm. Ostróda w świetle badań ratowniczych przeprowadzonych w 1998 roku, Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne, t. IV, Łódź 1998, s. 171-187.

Marczak E., Truszki-Zalesie, gm. Kolno, woj. łomżyńskie. Stanowisko 1 – grodzisko, „Informator Archeologiczny. Badania rok 1984”, Warszawa 1985, s. 147.

Marczak E., Tajemnice ziemi łomżyńskiej, „Ziemia Łomżyńska”, t. 2, 1985, s. 97-106.

Marczak E., Truszki-Zalesie, gm. Kolno, woj. łomżyńskie. Stanowisko 1 – grodzisko „Okop”. Stanowisko 2 – osada „Góra Wieża”, "Informator Archeologiczny. Badania rok 1985", Warszawa 1986, s. 148.

Marczak E., Wstępne wyniki badań wykopaliskowych na stanowisku 2 - "Góra Wieżowa" w Truszkach-Zalesiu, gm. Kolno, woj. podlaskie, "Światowit", t. 5 (46), fasc. B, 2003, s. 193-200, tabl. 53-58.

Miałdun J., Mirkowska I., Grodziska północno – wschodniego Mazowsza na zdjęciach lotniczych, „Z Otchłani Wieków”, R. 56, 2001, nr 1-2, s. 74-78.

Moszczyński W. A., Wczesnośredniowieczne szlaki komunikacyjne Starego Mazowsza (X-XI w.). [w:] Adalbertus – Wyniki programu badań interdyscyplinarnych, Adalbertus – tło kulturowo-geograficzne. Wyniki programu badań interdyscyplinarnych, t. 1, red. P. Urbańczyk, Warszawa 1998, s. 241-262.

Moszczyński W. A., Rubież słowiańsko-bałtyjska nad Wkrą w VIII-XI wieku na podstawie ceramiki ze stanowisk w Nowym Dworze, Tarczynach i Trzcinie, [w:] Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie. Materiały z konferencji naukowej, Górzno, 1-2 czerwca 2002 r., Brodnica-Włocławek 2003, s. 83-112.

Musiał A., Studium rzeźby glacjalnej północnego Podlasia, Warszawa 1992.

Nalepa J., Połekszanie (Pollexiani) – plemię jaćwieskie u północno–wschodnich
granic Polski, „Rocznik Białostocki”, t. VII, 1966, s. 7-33.

Ościłowski J., Sieć grodowa na Wysoczyźnie Kolneńskiej we wczesnym średniowieczu. Ze studiów nad pograniczem mazowiecko-prusko-jaćwieskim, „Światowit”, t. VI (XLVII), fascykuł B, 2006, s. 91-105.

Ościłowski J., Strongholds of the northern Masovia and their geographical location, “Archaeologia Polona”, nr 48, 2010 (2015), s. 79-106.

Ościłowski J., Uwarunkowania geograficzne lokalizacji grodów na północnym Mazowszu (X-pocz. XIII w.). Problematyka badań interdyscyplinarnych, Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku, nr 19, 2011, s. 7-40.

Ościłowski J., Wysoczyzna Kolneńska we wczesnym średniowieczu. Nowe dane do dziejów osadnictwa, Studia Łomżyńskie, red. M. Gnatowski, t. 24, Łomża 2013, s. 99-109.

Ościłowski J., Patrząc na południe. Badania wczesnośredniowiecznych grodzisk na północno-wschodnim Mazowszu, Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, t. 1, red. S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffmann, Warszawa-Białystok 2015, s. 325-360.

Pacuski K., Uzupełnienia i sprostowania do Nowego kodeksu dyplomatycznego Mazowsza, cz. III, dokumenty z lat 1356-1381, „Studia Źródłoznawcze”, t. XL, 2002, s. 167-200.

Pacuski K., Przytocka M., Z dziejów Małego Płocka, „Studia Łomżyńskie”, t. XV, 2004, s. 131-143.

Pela W., Czerwone, gm. Kolno, dwór, "Informator Archeologiczny. Badania rok 1979", Warszawa,1980, s. 246-247.

Pela W., Pieńki-Grodzisko, gm. Jedwabne, woj. łomżyńskie, Informator Archeologiczny.
Badania rok 1979, Warszawa 1980, s. 179.

Pela W., Skrok Z., Wykopaliska na rubieżach Mazowsza, Ziemia Łomżyńska, nr 3, 1987, s. 119-124.

Połuljański A., Wędrówki po gubernji Augustowskiej w celu naukowym odbyte przez Aleksandra Połuljańskiego. Członka wielu towarzystw, Warszawa 1859.

Powierski J., Prusowie, Mazowsze i sprowadzenie krzyżaków do Polski, t. II, cz. 2, Malbork 2003.

Richling A., Typologia mikroregionów fizycznogeograficznych w granicach województwa suwalskiego, „Przegląd Geograficzny”, t. LVII, z. 1-2, 1985, s. 123-137;

Rospond S., Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 243, 293-294, 360;

Rudnicki M., Bóstwa lechickie (Jarowit, Daćbóg, Słup, Nyja, Świętowit, Trzygłów), „Slavia Occidentalis”, t. V, 1926, s. 406;

Smoliński A., Górszczyzna, st. 2, gm. Kolno, woj. podlaskie, AZP 31-74/20, "Informator Archeologiczny. Badania 1999", 2011, s. 138.

Supruniuk A., Uzupełnienia i uwagi do Nowego kodeksu dyplomatycznego Mazowsza, cz. III, dokumenty z lat 1356-1381, „Studia Źródłoznawcze”, t. XL, 2002, s. 107-165.

Taszycki W., Słowiańskie nazwy miejscowe, „Prace Komisji Językoznawczej PAU”, nr 29, Kraków 1946.

Twarowska E., Stara Łomża, gm. Łomża. Stanowisko 1-„Góra Królowej Bony”, "Informator Archeologiczny. Badania rok 1982", Warszawa 1983, s. 225-226.

Twarowska E., Stara Łomża, gm. Łomża, woj. łomżyńskie. Stan. 1-„Góra Królowej Bony”. Stan. 2 – relikty kościoła i cmentarzysko „św. Wawrzyniec”, "Informator Archeologiczny. Badania rok 1983", Warszawa 1984, s. 213-214.

Twarowska E., Łomża ma ponad 1000 lat, „Ziemia Łomżyńska”, nr 1, 1985, s. 23-37.

Twarowska E., Stara Łomża, gm. Łomża, woj. łomżyńskie – grodzisko „Góra Królowej Bony”. Stanowisko 1, „I.A. Badania rok 1984”, Warszawa 1985, s. 143-144.

Twarowska E., Stara Łomża, gm. Łomża, woj. łomżyńskie. Stanowisko 2 „Góra św. Wawrzyńca”, "Informator Archeologiczny. Badania rok 1984", Warszawa 1985, s. 144-145.

Twarowska E., Mały Płock – legendy i archeologia,„Ziemia Łomżyńska”, nr 2, 1986, s. 81-124.

Tyszkiewicz J., Mazowsze północno-wschodnie we wczesnym średniowieczu. Historia pogranicza nad górną Narwią do polowy XIII wieku, Warszawa 1974.

Wiśniewski J., (rec.) K. Zierhoffer, Nazwy miejscowe..., „Onomastica”, t. 5, 1959, z. 2 (9), s. 494-520.

Wiśniewski J., Domniemane ślady osad jaćwieskich w puszczach pojaćwieskich, „Rocznik Białostocki”, t. 1, 1961, s. 223-231.

Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie grajewskim do połowy XVI w., [w:] M. Gnatowski, H. Majecki [red.], Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, t. 1, Warszawa 1975, s. 9-252.

Wiśniewski J., Początek i rozwój nowego osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu XIV i w XV wieku, „Studia Łomżyńskie”, t. I, 1989, s. 19-107.

Wróblewski W., Głos w dyskusji, [w:] Pogranicze polsko – pruskie w czasach św. Wojciecha. Materiały z konferencji, Elbląg 18 –19 wrzesień 1997 r., red. M. F. Jagodziński, Elbląg 1999, s. 176-178.

Wróblewski W., Nowakiewicz T., Ceramika „pruska” i ceramika „słowiańska” we wczesnośredniowiecznej Galindii..., s. 168-169; Engel M., Uwagi na temat jaćwieskiej ceramiki osadowej na przykładzie materiałów z obiektów I i Ia z Konikowa (Rostka), [w:] Ceramika zachodniobałtyjska. Nowe źródła i interpretacje. Materiały z konferencji, Białystok 23-24 września 2002 roku, Białystok 2004, s. 191-219.

Wysocki J., Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań i problemy konserwatorskie, [w:] Grody średniowiecznego Mazowsza. Księga poświęcona pamięci Marka Dulinicza, red. M. Żurek, M. Krasna-Korycińska, Warszawa-Zielona Góra 2015, s. 89-110 (Archaeologia Hereditas 04, red. Z. Kobyliński).

Zierhoffer K., Nazwy miejscowe północnego Mazowsza, Wrocław 1957. Google Scholar