Slawizmy w niemieckiej gwarze żołnierskiej na przestrzeni XX wieku
Abstrakt
W artykule podjęto próbę syntetycznego przeglądu wpływu języków słowiańskich na niemiecką gwarę żołnierską w najważniejszych okresach XX w. (tj. 1914–1918 i 1939–1990). Dokonano tego na tle historyczno-społecznym, prezentując jednak jedynie najistotniejsze fakty. Dotychczas przedmiotowe zagadnienie było jedynie wzmiankowane w polskojęzycznej literaturze przedmiotu, w niemieckojęzycznej zaś omówione bez dogłębnych badań i jedynie w odniesieniu do rusycyzmów. W niniejszym artykule źródłem materiału językowego są niemieckie publikacje (w większości o charakterze słownikowym) dokumentujące gwarę żołnierską. Były one dotychczas rzadko wykorzystywane w badaniach językoznawczych. Z przeglądy wynika, że istotną część slawizmów stanowią nazwy własne, które często podlegały dźwiękowej adideacji, apelatywizacji lub wchodziły w skład hybrydalnych złożeń. Slawizmy były nie tylko nazwami realiów zastanych na wschodnim teatrze działań wojennych, lecz także dysfemizmami, takimi jak ironiczne nazwy żołnierzy rosyjskich. Wiele slawizmów miało charakter żartobliwy, czy wręcz rubaszny. Przytoczona w artykule grupa ponad osiemdziesięciu przykładów zilustruje główne tendencje wynikające ze zmian historycznych, takie jak dominacja rusycyzmów w okresie powojennym i pojawienie się nienotowanej wcześniej leksyki z zakresu uzbrojenia i sprzętu wojskowego.
Słowa kluczowe:
gwara żołnierska, zapożyczenia, slawizmy, rusycyzmy, polonizmy, kontakty językowe, wojsko, armia, język niemieckiBibliografia
Bellmann G. (2004): Slawisch/Deutsch (Schwerpunkte). [W:] Sprachgeschichte. Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung. 2., vollständig neu bearbeitete und erweiterte Auflage. Red. W. Besch, A. Betten, O. Reichmann, S. Sonderegger. 4. Teilband. Berlin–New York, s. 3229–3259.
Crossref
Google Scholar
Best K.-H. (2003): Slawische Entlehnungen im Deutschen. [W:] Rusistika – Slavistika – Lingvistika. Festschrift für Werner Lehfeldt. Red. S. Kempgen, U. Schweier, T. Berger. München 2003, s. 464–473. Google Scholar
Fritz M. [1938]: Schwäbische Soldatensprache im Weltkrieg. Stuttgart. Google Scholar
Graff S., Bormann W. (1925): Schwere Brocken. 1000 Worte Front-Deutsch. Ein rauhes, aber herzliches Wörterbuch. Magdeburg. Google Scholar
Haupt-Heydemarck [G.W.] (1934): Soldatendeutsch. Berlin. Google Scholar
Heise J.S. (2000): Reden über den Krieg – reden im Krieg. Eine linguistische Annäherung an den Ersten Weltkrieg. „Muttersprache” 2, s. 102–120. Google Scholar
Hochstetter G. (1916): Der feldgraue Büchmann. Geflügelte Kraftworte aus der Soldatensprache. Berlin. Google Scholar
Horn P. (1905): Die deutsche Soldatensprache. Gießen.
Crossref
Google Scholar
Imme Th. (1918): Die deutsche Soldatensprache der Gegenwart und ihr Humor. 2. Auflage. Dortmund. Google Scholar
Jarosz B. (2018): O (nie)tożsamości pojęć JĘZYK SPECJALISTYCZNY, JĘZYK SPECJALNY, JĘZYK FACHOWY, JĘZYK PROFESJONALNY, JĘZYK ZAWODOWY, PROFESJOLEKT, TECHNOLEKT. „Polonica” 38(1), s. 85–108, https://doi.org/10.17651/POLON.38.12
Crossref
Google Scholar
Kania S. (1978): Polska gwara żołnierska lat 1914–1939. Zielona Góra. Google Scholar
Klapper M. (2014): Leksyka żołnierzy Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Afganistanie jako najmłodsza warstwa polskiego profesjolektu żołnierskiego. „Język Polski”. R. XCIV, z. 2, s. 130–141.
Crossref
Google Scholar
Kołodziejek E. (2005): Człowiek i świat w języku subkultur. Szczecin. Google Scholar
Kraus J. (2004): Die deutsche Armee im Ersten Weltkrieg. Uniformierung und Ausrüstung – 1914 bis 1918. Wien. Google Scholar
Kraus J. (2007): Handbuch der Verbände und Truppen des deutschen Heeres 1914–1918. Teil VI: Infanterie. Band 1: Infanterie-Regimenter. Wien. Google Scholar
Kułacz S. (2018): Konstrukcje hybrydalne z Panje- w języku niemieckim. „Prace Językoznawcze” XX/4, s. 93–100.
Crossref
Google Scholar
Küpper H. (1970): Am A... der Welt. Landserdeutsch 1939–1945. Hamburg–Düsseldorf. Google Scholar
Küpper H. (1986): Von Anschiss bis Zwitschergemüse. Das Bundessoldatendeutsch von A–Z. München. Google Scholar
Marciniak S. (1987): Język wojskowy. Warszawa. Google Scholar
Markowski A. (1980): Językoznawca radzi. Warszawa. Google Scholar
Möller K.-P. (2000): Der wahre E. Ein Wörterbuch der DDR-Soldatensprache. Berlin. Google Scholar
Neumann W. (2010): Die Sprache der Soldaten der DDR. Das Soldatenwörterbuch der NVA und der GT. Leipzig. Google Scholar
Niedbalski J. (2018): Die ganze Welt des Vergnügens. Berliner Vergnügungsparks der 1880er bis 1930er Jahre. Berlin. Google Scholar
Ostmann I. (2014): Russizismen in der deutschen Sprache. Frankfurt am Main.
Crossref
Google Scholar
Rippl E. (1943): Die Soldatensprache der Deutschen im ehemaligen tschechoslowakischen Heer. Reichenberg. Google Scholar
Siatkowski J. (2015): Studia nad słowiańsko-niemieckimi kontaktami językowymi. Warszawa. Google Scholar
Slater A. (2015): Militärsprache. Die Sprachpraxis der Bundeswehr und ihre geschichtliche Entwicklung. Freiburg. Google Scholar
Smolińska M. (2021): Wpływ hierarchicznej struktury instytucjonalnej na zachowania językowe grupy na przykładzie wojska i socjolektu żołnierskiego w czasach Ludowego Wojska Polskiego. „Studia Filologiczne Uniwersytetu Jana Kochanowskiego”. T. 34, s. 637– 653. Google Scholar
Zitzlsperger U. (2021): Historical Dictionary of Berlin. New York–London. Google Scholar
