O kilku kresowizmach w polszczyźnie kasztelana kijowskiego Nikodema Kazimierza Woronicza
Аннотация
W artykule przedstawiono cechy kresowe występujące w polszczyźnie kasztelana kijowskiego Nikodema Kazimierza Woronicza († 1761 r.), przedstawiciela rodu szlacheckiego z dawnych Kresów Południowo-Wschodnich. Regionalne wyróżniki językowe to przede wszystkim fakty gramatyczne. W zakresie fonetyki poświadczonych zostało pięć cech kresowych, m.in. zakłócenia w realizacji samogłosek nosowych oraz miękka wymowa spółgłosek s, z, c w rzeczownikach na -yja, -ija. Na poziomie fleksji wystąpiło pięć kresowizmów, takich jak mieszanie form męskoosobowych i niemęskoosobowych czasownika w 3. os. lm. oraz formy trybu przypuszczającego z podwojoną końcówką osobową. Na poziomie składni odnotowane zostały trzy cechy regionalne, np. połączenia liczebnikowe typu lat trzy oraz składnia genetivus comparationis. Geneza zarejestrowanych kresowizmów jest różna, są to cechy archaiczne zachowane na peryferycznych terenach kresowych oraz innowacje będące rezultatem wewnętrznej ewolucji językowej lub interferencji ukraińskiej. Omówione kresowizmy południowe nie mają licznych poświadczeń tekstowych, ale sam ich zasób jest znaczący.
Ключевые слова:
Kresy Południowo-Wschodnie, język polski w XVIII w., kresowizm, Nikodem Kazimierz WoroniczБиблиографические ссылки
Bajerowa I. (1964): Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w XVIII wieku. Wrocław. Google Scholar
Bajerowa I. (1986): Polski język ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja. T. 1: Ortografia, fonologia z fonetyką, morfonologia. Katowice. Google Scholar
Bajerowa I. (2000): Polski język ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja. T. 3: Składnia. Synteza. Katowice. Google Scholar
Bešta T. (1971): Z badań nad wschodniosłowiańskimi wpływami językowymi w polszczyźnie romantyków. „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”. T. 17, s. 199–241. Google Scholar
Bizior R. (2003): O języku prozy Jędrzeja Kitowicza. Częstochowa. Google Scholar
Borek H. (1962): Język Adama Gdaciusa. Przyczynek do dziejów polszczyzny śląskiej. Wrocław–Warszawa–Kraków. Google Scholar
Brzezina M. (1971): Fonetyczne dialektyzmy I. Krasickiego w autografie „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków”. „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Językoznawcze” z. 35, s. 151–168. Google Scholar
Brzezina M. (1972): Zapisy typu ambićia, penśia, okaźia w „Diariuszu” Hieronima Radziwiłła z r. 1747. „Język Polski” 52, z. 2, s. 118–124. Google Scholar
Brzezina M. (1974): Język Franciszka Zabłockiego. „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Językoznawcze” z. 41, s. 181–244; z. 42, s. 295–328. Google Scholar
Brzezinowa M. (1973): Pisownia śródgłosowego ę u niektórych autorów XVII i XVIII w. „Język Polski” 53, z. 5, s. 362–365. Google Scholar
Brzeziński J. (1975): Język Franciszka Dionizego Kniaźnina. Zielona Góra. Google Scholar
Cechosz I. (1999): O języku polskim w dzisiejszym Kijowie. [W:] Język polski dawnych Kresów Wschodnich. T. 2: Studia i materiały. Red. J. Rieger. Warszawa, s. 115–137. Google Scholar
Chotkowska J. (1996): Pisownia oraz wartość fonetyczna zakończeń -ia || -ya, -iia || -yia w odmianie zapożyczonych rzeczowników żeńskich. Na materiale „Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku”. [W:] Studia historycznojęzykowe. T. 2: Fleksja historyczna. Red. M. Kucała, W.R. Rzepka. Kraków, s. 223–239. Google Scholar
Dejna K. (1991): Gwara Milna. [W:] tegoż: Z zagadnień ewolucji oraz interferencji językowej. Łódź, s. 198–239 (pierwodruk: 1956). Google Scholar
Dejna K. (1993): Dialekty polskie. Wrocław. Google Scholar
Dzięgiel E. (2003): Polszczyzna na Ukrainie. Sytuacja językowa w wybranych wsiach chłopskich i szlacheckich. Warszawa. Google Scholar
Jurkowski M. (1983): Nosówki Jana III Sobieskiego. [W:] Studia nad polszczyzną kresową. T. 2. Red. J. Rieger, W. Werenicz. Warszawa, s. 119–125. Google Scholar
Jurkowski M. (1985): Składnia liczebnika dwa (oba, obadwa) w „Listach do Marysieńki” Sobieskiego. „Język Polski” 65, z. 5, s. 333–339. Google Scholar
Karaś H. (red.) (2001): Język polski na Kowieńszczyźnie. Historia. Sytuacja socjolingwistyczna. Cechy językowe. Teksty. Warszawa–Wilno. Google Scholar
Klemensiewicz Z. (1930): Liczebnik główny w polszczyźnie literackiej. Historia formy i składni. „Prace Filologiczne”. T. 15, s. 1–130. Google Scholar
Klemensiewicz Z. (1961): Szkic gramatycznej charakterystyki poetyckiego języka Słowackiego. [W:] tegoż: W kręgu języka literackiego i artystycznego. Warszawa, s. 280–300. Google Scholar
Kojder M. (2019): Antroponimia historyczna wiernych chełmskiej diecezji grecko-unickiej (1662–1810). Lublin. Google Scholar
Koniusz E. (1993): Elementy kresowe w języku „Listów do rodziny 1820 –1863” J.I. Kraszewskiego. [W:] Nad twórczością Józefa Ignacego Kraszewskiego. Studia. Red. H. Bursztyńska. Kraków, s. 93–109. Google Scholar
Kostecka-Sadowa A. (2005): Współczesna polszczyzna południowokresowa na przykładzie Mościsk i okolic (uwagi o fonetyce i fleksji). „Język Polski” 85, z. 3, s. 230–241. Google Scholar
Kosyl C. (1978): Właściwości fonetyczne polszczyzny kresowej w 1. połowie XVIII wieku (na przykładzie języka mieszczan hrubieszowskich). „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”. T. 17, s. 105–121. Google Scholar
Kość J. (1999): Polszczyzna południowokresowa na polsko-ukraińskim pograniczu językowym w perspektywie historycznej. Lublin. Google Scholar
Kowalska A. (1986): Dzieje języka polskiego na Górnym Śląsku w okresie habsburskim (1526–1742). Wrocław. Google Scholar
Kurzowa Z. (1972): Studia nad językiem filomatów i filaretów (fonetyka, fleksja, składnia). „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Językoznawcze” z. 38. Google Scholar
Kurzowa Z. (1983): Polszczyzna Lwowa i kresów południowo-wschodnich do 1939 roku. Warszawa–Kraków. Google Scholar
Kurzowa Z. (2006): Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI–XX w. [W:] tejże: Prace językoznawcze. T. 2. Wybór i oprac. M. Szpiczakowska, M. Skarżyński. Kraków. Google Scholar
Kwaśniewska-Mżyk K. (1969): Język „Pamiętników” Franciszka Karpińskiego. „Zeszyty Naukowe WSP w Opolu. Językoznawstwo” 4, s. 289–353. Google Scholar
Kwaśniewska-Mżyk K. (1977): Regionalizmy w utworach Franciszka Karpińskiego. „Zeszyty Naukowe WSP w Opolu. Językoznawstwo” 6, s. 143–155. Google Scholar
Lehr-Spławiński T. (1966): Wzajemne wpływy polsko-ruskie w dziedzinie językowej. [W:] tegoż: Studia i szkice wybrane z językoznawstwa słowiańskiego. Seria 2. Warszawa, s. 130–142. Google Scholar
Nitsch K. (1954a): O wzajemnym stosunku gwar ludowych i języka literackiego. [W:] tegoż: Wybór pism polonistycznych. T. 1. Wrocław, s. 193–218. Google Scholar
Nitsch K. (1954b): Z historii polskich rymów. [W:] tegoż: Wybór pism polonistycznych. T. 1. Wrocław, s. 33–77. Google Scholar
Nowowiejski B. (1996): Kresowizm – co to takiego? [W:] Wilno i Kresy północno-wschodnie. T. 3: Polszczyzna kresowa. Red. E. Feliksiak, B. Nowowiejski. Białystok, s. 43–61. Google Scholar
Olejnik M. (2019): Antroponimia starostwa grabowieckiego (XVI–XVIII w.). Lublin. Google Scholar
Ostaszewska D. (red.) (2002): Polszczyzna XVII wieku. Stan i przeobrażenia. Katowice. Google Scholar
Pihan-Kijasowa A. (1999): Literacka polszczyzna kresów północno-wschodnich XVII wieku. Fonetyka. Poznań. Google Scholar
Pułaski K. (2004): Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy. T. 2. Oprac. T. Epsztein, S. Górzyński. Wyd. 2 popr. i uzup. Warszawa. Google Scholar
Rieger J. (1997): Interferencje ukraińskie w gwarach polskich na Podolu. [W:] Interferencje w językach i dialektach słowiańskich. Red. E. Umińska-Tytoń. Łódź, s. 134–140. Google Scholar
Rittel T. (1972): Niektóre problemy redundancji i szyku enklityki w języku polskim. „Język Polski” 52, z. 2, s. 88–98. Google Scholar
Sicińska K. (2013): Polszczyzna południowokresowa XVII i XVIII wieku (na podstawie epistolografii). Łódź.
Crossref
Google Scholar
Sicińska K. (2017): Konstrukcje typu niedziel dwie – przejaw analogii czy rezultat wpływu obcego?. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”. T. 51(2), s. 113–128, http://repozytorium.uni.lodz.pl:8080/xmlui/handle/11089/21476?locale-attribute=en
Crossref
Google Scholar
Sicińska K. (2018): Dylematy interpretacyjne badacza dawnej polszczyzny południowokresowej. [W:] Historia języka w XXI wieku. Stan i perspektywy. Red. M. Pastuch, M. Siuciak. Katowice, s. 415–435. Google Scholar
Sicińska K. (2020): O statusie i nazewnictwie odmian języka polskiego na dawnych Kresach Wschodnich. „Prace Filologiczne”. T. 75/2, s. 237–262.
Crossref
Google Scholar
Siekierska K. (1970): Zanik rezonansu nosowego w śródgłosie w języku polskim XVII/XVIII w. „Prace Filologiczne”. T. 20, s. 111–122. Google Scholar
Siekierska K. (1974): Język Wojciecha Stanisława Chrościńskiego. Studium mazowieckiej polszczyzny z przełomu XVII i XVIII wieku. Wrocław. Google Scholar
Smolińska B. (1983): Polszczyzna północnokresowa z przełomu XVII i XVIII w. Na podstawie rękopisów Jana Władysława Poczobuta Odlanickiego i Antoniego Kazimierza Sapiehy. Wrocław. Google Scholar
Sokólska U. (1999): Składnia siedemnastowiecznej polszczyzny Kresów północno-wschodnich. [W:] Polszczyzna północno-wschodnia. Cz. 2. Red. B. Nowowiejski. Białystok, s. 211–261. Google Scholar
Sulimierski F., Chlebowski B., Walewski W. (red.) (1880–1902): Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. I–XV. Warszawa. SGKP Google Scholar
Szczepankowska I. (1999): Składnia XVIII-wiecznej polszczyzny kresowej wobec wpływów obcych (na materiale korespondencji K.S. Radziwiłła). [W:] Polszczyzna północno-wschodnia. Cz. 2. Red. B. Nowowiejski. Białystok, s. 263–277. Google Scholar
Szczepankowska I. (2004): Polszczyzna doby stanisławowskiej w dzienniku Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny (ortografia, fonetyka, fleksja). [W:] tejże: Studia nad polszczyzną epoki stanisławowskiej. Białystok, s. 125–158. Google Scholar
Szlesiński I. (1968): Język Samuela Twardowskiego (fonetyka i fleksja). „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”. T. 14, s. 333–400. Google Scholar
Trypućko J. (1955–1957): Język Władysława Syrokomli (Ludwika Kondratowicza). Przyczynek do dziejów polskiego języka literackiego w wieku XIX. T. 1–2. Uppsala. Google Scholar
Turska H. (1930): Język Jana Chodźki. Przyczynek do historii języka polskiego na obszarze północno-wschodnim Rzeczypospolitej. Wilno. Google Scholar
Turska H. (1983): Język polski na Wileńszczyźnie. [W:] Studia nad polszczyzną kresową. T. 2. Red. J. Rieger, W. Werenicz. Wrocław, s. 15–23. Google Scholar
Urbańczyk S. (1983): List króla Jana III w wezyrskich namiotach pisany. „Język Polski” 63, z. 4–5, s. 247–255. Google Scholar
Weiss-Brzezinowa M. (1965): Regionalizmy kresowe w „Pamiętniku” Rusieckiej. „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Językoznawcze” z. 15, s. 119–175. Google Scholar
Wiśniewska H. (1975): Polszczyzna przemyska wieków XVII–XVIII. Wrocław. Google Scholar
Wolnicz-Pawłowska E., Szulowska W. (1998): Antroponimia polska na Kresach południowo--wschodnich. XV–XIX wiek. Warszawa. Google Scholar
Wójcik R. (1977): Język Wacława Rzewuskiego. Szczecin. Google Scholar
Zaleski J. (1975): Język Aleksandra Fredry. Cz. 2: Fleksja, składnia, słowotwórstwo, słownictwo. Wrocław. Google Scholar
Zawilska K. (2007): Polszczyzna toruńskich gazet rękopiśmiennych z XVII i XVIII wieku. Wybrane zagadnienia. Poznań. Google Scholar
Zieniukowa J. (1967): Elementy kresowe w języku Jana St. Jabłonowskiego (1669–1731). „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”. T. 7, s. 55–64. Google Scholar
Zieniukowa J. (1968): Z dziejów polszczyzny literackiej w XVIII wieku. Język pism Jana Jabłonowskiego wobec ówczesnych przepisów normatywnych. Wrocław. Google Scholar
Zapomniane konstrukcje składni średniopolskiej (XVI wiek). Wybór przykładów (1971). Oprac. Z. Klemensiewicz, K. Pisarkowa, A. Kałkowska, K. Oszywianka, J. Twardzikowa. Wrocław. ZapXVII Google Scholar
Zapomniane konstrukcje składni średniopolskiej (1700–1780). Wybór przykładów (1973). Oprac. K. Pisarkowa, A. Kałkowska, M. Szybistowa, J. Twardzikowa. Wrocław. ZapXVIII Google Scholar
Zapomniane konstrukcje składni nowopolskiej (1780–1822). Wybór przykładów (1974). Oprac. A. Kałkowska, K. Pisarkowa, M. Szybistowa, J. Twardzikowa. Wrocław. ZapXVIII–XIX Google Scholar
https://pl.wikipedia.org/wiki/Nikodem_Kazimierz_Woronicz, dostęp: 17.09.2024. Google Scholar
Лицензия

Это произведение доступно по лицензии Creative Commons «Attribution» («Атрибуция») 4.0 Всемирная.