O kilku kresowizmach w polszczyźnie kasztelana kijowskiego Nikodema Kazimierza Woronicza

Katarzyna Sicińska

Uniwersytet Łódzki
https://orcid.org/0000-0003-4080-1497


Аннотация

W artykule przedstawiono cechy kresowe występujące w polszczyźnie kasztelana kijowskiego Nikodema Kazimierza Woronicza († 1761 r.), przedstawiciela rodu szlacheckiego z dawnych Kresów Południowo-Wschodnich. Regionalne wyróżniki językowe to przede wszystkim fakty gramatyczne. W zakresie fonetyki poświadczonych zostało pięć cech kresowych, m.in. zakłócenia w realizacji samogłosek nosowych oraz miękka wymowa spółgłosek s, z, c w rzeczownikach na -yja, -ija. Na poziomie fleksji wystąpiło pięć kresowizmów, takich jak mieszanie form męskoosobowych i niemęskoosobowych czasownika w 3. os. lm. oraz formy trybu przypuszczającego z podwojoną końcówką osobową. Na poziomie składni odnotowane zostały trzy cechy regionalne, np. połączenia liczebnikowe typu lat trzy oraz składnia genetivus comparationis. Geneza zarejestrowanych kresowizmów jest różna, są to cechy archaiczne zachowane na peryferycznych terenach kresowych oraz innowacje będące rezultatem wewnętrznej ewolucji językowej lub interferencji ukraińskiej. Omówione kresowizmy południowe nie mają licznych poświadczeń tekstowych, ale sam ich zasób jest znaczący.


Ключевые слова:

Kresy Południowo-Wschodnie, język polski w XVIII w., kresowizm, Nikodem Kazimierz Woronicz


Bajerowa I. (1964): Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w XVIII wieku. Wrocław.   Google Scholar

Bajerowa I. (1986): Polski język ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja. T. 1: Ortografia, fonologia z fonetyką, morfonologia. Katowice.   Google Scholar

Bajerowa I. (2000): Polski język ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja. T. 3: Składnia. Synteza. Katowice.   Google Scholar

Bešta T. (1971): Z badań nad wschodniosłowiańskimi wpływami językowymi w polszczyźnie romantyków. „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”. T. 17, s. 199–241.   Google Scholar

Bizior R. (2003): O języku prozy Jędrzeja Kitowicza. Częstochowa.   Google Scholar

Borek H. (1962): Język Adama Gdaciusa. Przyczynek do dziejów polszczyzny śląskiej. Wrocław–Warszawa–Kraków.   Google Scholar

Brzezina M. (1971): Fonetyczne dialektyzmy I. Krasickiego w autografie „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków”. „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Językoznawcze” z. 35, s. 151–168.   Google Scholar

Brzezina M. (1972): Zapisy typu ambićia, penśia, okaźia w „Diariuszu” Hieronima Radziwiłła z r. 1747. „Język Polski” 52, z. 2, s. 118–124.   Google Scholar

Brzezina M. (1974): Język Franciszka Zabłockiego. „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Językoznawcze” z. 41, s. 181–244; z. 42, s. 295–328.   Google Scholar

Brzezinowa M. (1973): Pisownia śródgłosowego ę u niektórych autorów XVII i XVIII w. „Język Polski” 53, z. 5, s. 362–365.   Google Scholar

Brzeziński J. (1975): Język Franciszka Dionizego Kniaźnina. Zielona Góra.   Google Scholar

Cechosz I. (1999): O języku polskim w dzisiejszym Kijowie. [W:] Język polski dawnych Kresów Wschodnich. T. 2: Studia i materiały. Red. J. Rieger. Warszawa, s. 115–137.   Google Scholar

Chotkowska J. (1996): Pisownia oraz wartość fonetyczna zakończeń -ia || -ya, -iia || -yia w odmianie zapożyczonych rzeczowników żeńskich. Na materiale „Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku”. [W:] Studia historycznojęzykowe. T. 2: Fleksja historyczna. Red. M. Kucała, W.R. Rzepka. Kraków, s. 223–239.   Google Scholar

Dejna K. (1991): Gwara Milna. [W:] tegoż: Z zagadnień ewolucji oraz interferencji językowej. Łódź, s. 198–239 (pierwodruk: 1956).   Google Scholar

Dejna K. (1993): Dialekty polskie. Wrocław.   Google Scholar

Dzięgiel E. (2003): Polszczyzna na Ukrainie. Sytuacja językowa w wybranych wsiach chłopskich i szlacheckich. Warszawa.   Google Scholar

Jurkowski M. (1983): Nosówki Jana III Sobieskiego. [W:] Studia nad polszczyzną kresową. T. 2. Red. J. Rieger, W. Werenicz. Warszawa, s. 119–125.   Google Scholar

Jurkowski M. (1985): Składnia liczebnika dwa (oba, obadwa) w „Listach do Marysieńki” Sobieskiego. „Język Polski” 65, z. 5, s. 333–339.   Google Scholar

Karaś H. (red.) (2001): Język polski na Kowieńszczyźnie. Historia. Sytuacja socjolingwistyczna. Cechy językowe. Teksty. Warszawa–Wilno.   Google Scholar

Klemensiewicz Z. (1930): Liczebnik główny w polszczyźnie literackiej. Historia formy i składni. „Prace Filologiczne”. T. 15, s. 1–130.   Google Scholar

Klemensiewicz Z. (1961): Szkic gramatycznej charakterystyki poetyckiego języka Słowackiego. [W:] tegoż: W kręgu języka literackiego i artystycznego. Warszawa, s. 280–300.   Google Scholar

Kojder M. (2019): Antroponimia historyczna wiernych chełmskiej diecezji grecko-unickiej (1662–1810). Lublin.   Google Scholar

Koniusz E. (1993): Elementy kresowe w języku „Listów do rodziny 1820 –1863” J.I. Kraszewskiego. [W:] Nad twórczością Józefa Ignacego Kraszewskiego. Studia. Red. H. Bursztyńska. Kraków, s. 93–109.   Google Scholar

Kostecka-Sadowa A. (2005): Współczesna polszczyzna południowokresowa na przykładzie Mościsk i okolic (uwagi o fonetyce i fleksji). „Język Polski” 85, z. 3, s. 230–241.   Google Scholar

Kosyl C. (1978): Właściwości fonetyczne polszczyzny kresowej w 1. połowie XVIII wieku (na przykładzie języka mieszczan hrubieszowskich). „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”. T. 17, s. 105–121.   Google Scholar

Kość J. (1999): Polszczyzna południowokresowa na polsko-ukraińskim pograniczu językowym w perspektywie historycznej. Lublin.   Google Scholar

Kowalska A. (1986): Dzieje języka polskiego na Górnym Śląsku w okresie habsburskim (1526–1742). Wrocław.   Google Scholar

Kurzowa Z. (1972): Studia nad językiem filomatów i filaretów (fonetyka, fleksja, składnia). „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Językoznawcze” z. 38.   Google Scholar

Kurzowa Z. (1983): Polszczyzna Lwowa i kresów południowo-wschodnich do 1939 roku. Warszawa–Kraków.   Google Scholar

Kurzowa Z. (2006): Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI–XX w. [W:] tejże: Prace językoznawcze. T. 2. Wybór i oprac. M. Szpiczakowska, M. Skarżyński. Kraków.   Google Scholar

Kwaśniewska-Mżyk K. (1969): Język „Pamiętników” Franciszka Karpińskiego. „Zeszyty Naukowe WSP w Opolu. Językoznawstwo” 4, s. 289–353.   Google Scholar

Kwaśniewska-Mżyk K. (1977): Regionalizmy w utworach Franciszka Karpińskiego. „Zeszyty Naukowe WSP w Opolu. Językoznawstwo” 6, s. 143–155.   Google Scholar

Lehr-Spławiński T. (1966): Wzajemne wpływy polsko-ruskie w dziedzinie językowej. [W:] tegoż: Studia i szkice wybrane z językoznawstwa słowiańskiego. Seria 2. Warszawa, s. 130–142.   Google Scholar

Nitsch K. (1954a): O wzajemnym stosunku gwar ludowych i języka literackiego. [W:] tegoż: Wybór pism polonistycznych. T. 1. Wrocław, s. 193–218.   Google Scholar

Nitsch K. (1954b): Z historii polskich rymów. [W:] tegoż: Wybór pism polonistycznych. T. 1. Wrocław, s. 33–77.   Google Scholar

Nowowiejski B. (1996): Kresowizm – co to takiego? [W:] Wilno i Kresy północno-wschodnie. T. 3: Polszczyzna kresowa. Red. E. Feliksiak, B. Nowowiejski. Białystok, s. 43–61.   Google Scholar

Olejnik M. (2019): Antroponimia starostwa grabowieckiego (XVI–XVIII w.). Lublin.   Google Scholar

Ostaszewska D. (red.) (2002): Polszczyzna XVII wieku. Stan i przeobrażenia. Katowice.   Google Scholar

Pihan-Kijasowa A. (1999): Literacka polszczyzna kresów północno-wschodnich XVII wieku. Fonetyka. Poznań.   Google Scholar

Pułaski K. (2004): Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy. T. 2. Oprac. T. Epsztein, S. Górzyński. Wyd. 2 popr. i uzup. Warszawa.   Google Scholar

Rieger J. (1997): Interferencje ukraińskie w gwarach polskich na Podolu. [W:] Interferencje w językach i dialektach słowiańskich. Red. E. Umińska-Tytoń. Łódź, s. 134–140.   Google Scholar

Rittel T. (1972): Niektóre problemy redundancji i szyku enklityki w języku polskim. „Język Polski” 52, z. 2, s. 88–98.   Google Scholar

Sicińska K. (2013): Polszczyzna południowokresowa XVII i XVIII wieku (na podstawie epistolografii). Łódź.
Crossref   Google Scholar

Sicińska K. (2017): Konstrukcje typu niedziel dwie – przejaw analogii czy rezultat wpływu obcego?. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”. T. 51(2), s. 113–128, http://repozytorium.uni.lodz.pl:8080/xmlui/handle/11089/21476?locale-attribute=en
Crossref   Google Scholar

Sicińska K. (2018): Dylematy interpretacyjne badacza dawnej polszczyzny południowokresowej. [W:] Historia języka w XXI wieku. Stan i perspektywy. Red. M. Pastuch, M. Siuciak. Katowice, s. 415–435.   Google Scholar

Sicińska K. (2020): O statusie i nazewnictwie odmian języka polskiego na dawnych Kresach Wschodnich. „Prace Filologiczne”. T. 75/2, s. 237–262.
Crossref   Google Scholar

Siekierska K. (1970): Zanik rezonansu nosowego w śródgłosie w języku polskim XVII/XVIII w. „Prace Filologiczne”. T. 20, s. 111–122.   Google Scholar

Siekierska K. (1974): Język Wojciecha Stanisława Chrościńskiego. Studium mazowieckiej polszczyzny z przełomu XVII i XVIII wieku. Wrocław.   Google Scholar

Smolińska B. (1983): Polszczyzna północnokresowa z przełomu XVII i XVIII w. Na podstawie rękopisów Jana Władysława Poczobuta Odlanickiego i Antoniego Kazimierza Sapiehy. Wrocław.   Google Scholar

Sokólska U. (1999): Składnia siedemnastowiecznej polszczyzny Kresów północno-wschodnich. [W:] Polszczyzna północno-wschodnia. Cz. 2. Red. B. Nowowiejski. Białystok, s. 211–261.   Google Scholar

Sulimierski F., Chlebowski B., Walewski W. (red.) (1880–1902): Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. I–XV. Warszawa. SGKP   Google Scholar

Szczepankowska I. (1999): Składnia XVIII-wiecznej polszczyzny kresowej wobec wpływów obcych (na materiale korespondencji K.S. Radziwiłła). [W:] Polszczyzna północno-wschodnia. Cz. 2. Red. B. Nowowiejski. Białystok, s. 263–277.   Google Scholar

Szczepankowska I. (2004): Polszczyzna doby stanisławowskiej w dzienniku Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny (ortografia, fonetyka, fleksja). [W:] tejże: Studia nad polszczyzną epoki stanisławowskiej. Białystok, s. 125–158.   Google Scholar

Szlesiński I. (1968): Język Samuela Twardowskiego (fonetyka i fleksja). „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”. T. 14, s. 333–400.   Google Scholar

Trypućko J. (1955–1957): Język Władysława Syrokomli (Ludwika Kondratowicza). Przyczynek do dziejów polskiego języka literackiego w wieku XIX. T. 1–2. Uppsala.   Google Scholar

Turska H. (1930): Język Jana Chodźki. Przyczynek do historii języka polskiego na obszarze północno-wschodnim Rzeczypospolitej. Wilno.   Google Scholar

Turska H. (1983): Język polski na Wileńszczyźnie. [W:] Studia nad polszczyzną kresową. T. 2. Red. J. Rieger, W. Werenicz. Wrocław, s. 15–23.   Google Scholar

Urbańczyk S. (1983): List króla Jana III w wezyrskich namiotach pisany. „Język Polski” 63, z. 4–5, s. 247–255.   Google Scholar

Weiss-Brzezinowa M. (1965): Regionalizmy kresowe w „Pamiętniku” Rusieckiej. „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Językoznawcze” z. 15, s. 119–175.   Google Scholar

Wiśniewska H. (1975): Polszczyzna przemyska wieków XVII–XVIII. Wrocław.   Google Scholar

Wolnicz-Pawłowska E., Szulowska W. (1998): Antroponimia polska na Kresach południowo--wschodnich. XV–XIX wiek. Warszawa.   Google Scholar

Wójcik R. (1977): Język Wacława Rzewuskiego. Szczecin.   Google Scholar

Zaleski J. (1975): Język Aleksandra Fredry. Cz. 2: Fleksja, składnia, słowotwórstwo, słownictwo. Wrocław.   Google Scholar

Zawilska K. (2007): Polszczyzna toruńskich gazet rękopiśmiennych z XVII i XVIII wieku. Wybrane zagadnienia. Poznań.   Google Scholar

Zieniukowa J. (1967): Elementy kresowe w języku Jana St. Jabłonowskiego (1669–1731). „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”. T. 7, s. 55–64.   Google Scholar

Zieniukowa J. (1968): Z dziejów polszczyzny literackiej w XVIII wieku. Język pism Jana Jabłonowskiego wobec ówczesnych przepisów normatywnych. Wrocław.   Google Scholar

Zapomniane konstrukcje składni średniopolskiej (XVI wiek). Wybór przykładów (1971). Oprac. Z. Klemensiewicz, K. Pisarkowa, A. Kałkowska, K. Oszywianka, J. Twardzikowa. Wrocław. ZapXVII   Google Scholar

Zapomniane konstrukcje składni średniopolskiej (1700–1780). Wybór przykładów (1973). Oprac. K. Pisarkowa, A. Kałkowska, M. Szybistowa, J. Twardzikowa. Wrocław. ZapXVIII   Google Scholar

Zapomniane konstrukcje składni nowopolskiej (1780–1822). Wybór przykładów (1974). Oprac. A. Kałkowska, K. Pisarkowa, M. Szybistowa, J. Twardzikowa. Wrocław. ZapXVIII–XIX   Google Scholar

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nikodem_Kazimierz_Woronicz, dostęp: 17.09.2024.   Google Scholar


Опубликован
2025-09-30

##plugins.themes.libcom.cytowania##

Sicińska, K. (2025). O kilku kresowizmach w polszczyźnie kasztelana kijowskiego Nikodema Kazimierza Woronicza. Prace Językoznawcze, 27(3), 17–31. https://doi.org/10.31648/pj.11525

Katarzyna Sicińska 
Uniwersytet Łódzki
https://orcid.org/0000-0003-4080-1497