Territorial administration of the Grand Duchy of Lithuania and the management of the natural resources of the grand-ducal domain in the 15th and 16th centuries (formation and function)

Anna Pytasz-Kołodziejczyk

doi:10.31648/ep.6345

Opublikowane: 2021-02-011

Nr XXI/2 (2020)

Territorial administration of the Grand Duchy of Lithuania and the management of the natural resources of the grand-ducal domain in the 15th and 16th centuries (formation and function)

Anna Pytasz-Kołodziejczyk

Echa Przeszłości

Dział: ARTYKUŁY I ROZPRAWY

https://doi.org/10.31648/ep.6345

Abstrakt

Struktura administracyjna i zarząd terytorialny Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL) uległy znaczącym zmianom na przełomie XIV i XV w. Ukształtowanie grupy urzędników administracji
i sądownictwa, zależnych od władcy WKL, stało się priorytetowym celem w okresie panowania wielkiego księcia Witolda Kiejstutowicza. Procesy te dały początek nowym typom urzędników, których kompetencje zostały włączone do istniejącego systemu administracyjnego WKL. W XVI w. nastąpiła nowa faza przemian, intensywna w okresie panowania ostatnich Jagiellonów. Opracowano wówczas nowy model eksploatacji, kontroli i ochrony zasobów naturalnych WKL. Odejście od tradycyjnych form zarządzania wymagało czasu, a także chęci dostosowania się rządzących do faktycznej efektywności i rzetelności litewskiej administracji terytorialnej. Eksploatację lasów i zasobów wodnych na rzecz wielkiego księcia oraz akcję kolonizacji puszcz litewskich nadzorowali urzędnicy administracji terytorialnej. Szerokie kompetencje w tym względzie posiadał starosta, który nadzorował kluczników i hajewników (pod ich nadzorem pozostawali bartnicy i dystrybucja miodu oraz wosku), bobrowniczych (zajmujących się połowem bobrów) oraz mistrzów rybackich (niewodniczy), którzy prowadzili połowy na wodach wielkoksiążęcych. Urzędnikami niezależnymi od starostów stali się leśniczowie. Odpowiadali za organizację wykonywania powinności łowieckich i leśnych przez osoczników oraz strzelców. Nadzorowali także gospodarkę leśną. W XVI w. powołano rewizorów wielkoksiążęcych do bezpośredniej kontroli nad lokalną administracją terytorialną i zarządem dobrami wielkoksiążęcymi.

Słowa kluczowe:

administracja terytorialna, Wielkie Księstwo Litewskie, zasoby naturalne, domena wielkoksiążęca

Inne teksty tego samego autora

Anna Pytasz-Kołodziejczyk, Dwory starostwa grodzieńskiego w XVI wieku – uwagi o stanie gospodarczym w świetle źródeł , Echa Przeszłości: Nr XXII/2 (2021)

Pobierz pliki

pdf (English)

Zasady cytowania

Pytasz-Kołodziejczyk, A. (2021). Territorial administration of the Grand Duchy of Lithuania and the management of the natural resources of the grand-ducal domain in the 15th and 16th centuries (formation and function). Echa Przeszłości, (XXI/2), 59–75. https://doi.org/10.31648/ep.6345

Cited by / Share

Bibliografia

Акты относъяшчэсъя к истории Западной России, собранныэ и изданныэ Архэографичэскою коммиссею, т. 1–5, Санктпэтэрбург 1846–1853.

Архэографичэский борник Докумэнтов относъяшчихсъя к истории Севэрозападной Руси издаваэмый при управлении Виленскаго Учэбнаго Округа, т. 1, Вильна 1867.

Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna, 410.

Bardach J., Czołobicia i pokłony: kartka z dziejów administracji Wielkiego Księstwa Litewskiego w XV–XVI wieku, in: Wieki średnie: prace ofiarowane Tadeuszowi Manteufflowi w 60. Rocznicę urodzin, Warszawa 1962.

Bardach J., Studia z ustroju i prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVII w., Warszawa 1970.

Bardach J., Ustrój miast na prawie magdeburskim w Wielkim Księstwie Litewskim do połowy XVII wieku, in: idem, O dawnej i niedawnej Litwie, Poznań 1988.

Białuński G., Zarys osadnictwa na Mazurach, „Echa Przeszłości”, 2019, XX/1, s. 335–346.

Błaszczyk G., Litwa na przełomie średniowiecza i nowożytności 1492–1569, Poznań 2002.

Butkiewicz M., Dobra szlacheckie w powiecie tykocińskim, Lublin 1998.

Dederko B., Polityka leśna Litwy za Zygmunta Augusta, „Las Polski” 1926, nr 12.

Довнар-Запольский М. Ф., Государственное хозяйство Великого Княжэства Литовского при Ягеллёнах, т. 1, Киев 1901.

Довнар-Запольский М. Ф., Западно-руская сельская обшчина в XV веке, Пэтэрсбург 1897.

Dubonis A., Lejci vâlikaga knâzâ litoŭskaga. Z gistoryi rannih dzâržaŭhyh struktur litoŭskaga gramadstva, Smalensk 2015.

Gudavičius E., Lietuvos europėjimo keliais. Istorinės studijos, sud. A. Bumblauskas, R. Petrauskas, Vilnius 2002.

Hedemann O., Dawna administracja leśna, „Echa Leśne” 1932, nr 8, s. 10–11.

Heymanowski K., Siła robocza w gospodarce leśnej na Mazowszu w okresie przedrozbiorowym (od połowy XV w.), „Sylwan” 1978, nr 8, s. 21–25.

Jarmolik W., Powstanie województwa podlaskiego, „Białostocczyzna” 1989, nr 4, s. 9.

Kołodziejczyk A., Podziały administracyjne i urzędy na Podlasiu i Grodzieńszczyźnie w XV–XVI wieku, in: Puszcze wielkoksiążęce na północnym Podlasiu i zachodniej Grodzieńszczyźnie w XV–XVI wieku (podziały, administracja, służby leśne i wodne), ed. Józef Śliwiński, Olsztyn 2007.

Kołodziejczyk A., Propertiesʹ Auditor of regality of The Grand Duchy of Lithuania in the XVI century. Methodological remarks, in: History–Archive Studies–Information Science: methodological issues, ed. K. Narojczyk, M. Świgoń, M. Wolny, Olsztyn 2010.

Kołodziejczyk A., Regulacje prawne dotyczące wykorzystania zasobów wodnych w dobrach wielkoksiążęcych Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, „Echa Przeszłości” 2010, t. 11, s. 43–51.

Kołodziejczyk A., Ryby i rybołówstwo w świetle XVI-w. gospodarczego piśmiennictwa polskiego, „Echa Przeszłości” 2013, t. 14, s. 49–59.

Kołodziejczyk A., W sprawie sporu o kompetencje i powinności grodzieńskiego urzędu leśniczego (w świetle dokumentu z 1512 roku), in: „Olsztyńskie Miscellanea Historyczne. Prace Źródłowe”, z. 1, ed. Józef Śliwiński, Olsztyn 1998.

Korczak L., Litewska rada wielkoksiążęca w XV wieku, Kraków 1998.

Korczak L., Marszałkowie ziemscy w Wielkim Księstwie Litewskim w XV wieku, in: Cracovia, Polonia, Europa: studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Jerzemu Wyrozumskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, ed. Krzysztof Baczkowski et al., Kraków 1995.

Korczak L., Monarcha i poddani. System władzy w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie wczesnojagiellońskim, Kraków 2008.

Lietuvos Istorija. Nauji horizontai: dinastija, visuomenė, valstybė. Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė 1386– 1529 m., t. IV, ed. J. Kiaupienė, R. Petrauskas, Vilnius 2009.

Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 7 (1506–1539). Užrašymų knyga 7, ed. I. Ilarienė, L. Karalius, D. Antanavičius, Vilnius 2011.

Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 225/6 (1528–1547). 6-oji Teismų bylų knyga (XVI a. pabaigos kopija), ed. A. Bumblauskas, E. Gudavičius, M. Jučas, S. Lazutka, I. Valikonytė, Vilnius 1995.

Любавский М., Областноэ дэлене и мэстное управлене литовско-русскаго государства ко врэмени изданя перваго Литовскаго Статута, Москва 1892.

Łowmiański H., Wchody miast litewskich, in: Dwa doktoraty z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Poznań 2005.

Michno A., Wielkoksiążęcy zarządcy litewskiego Merecza od schyłku XV do początku XVII wieku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2011, nr 2, s. 300.

Obuchowska-Pysiowa H., O handlu drewnem w Polsce w XVI wieku, „Sylwan” 1964, nr 4, s. 60.

Ochmański J., Historia Litwy, Wrocław 1969.

Ochmański J., Ruskie wzory organizacyjne w państwie litewskim XIV–XV wieku, in: idem, Dawna Litwa, Olsztyn 1986.

Pałucki W., Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Wrocław 1974.

Petrauskas R., Litoŭskâ znac u kancy XIV–XV st. Sklad-struktura-ulada, Smalensk 2014.

Пичэта В. И., Аграрная рэформа Сигизмунда Аугуста в Литовско-Русском государстве, выд. 2, Москва 1958.

Пичэта В. И., История литовского государства до люблинской унии, Вильно 1921.

Pietkiewicz K., Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka. Studia nad dziejami państwa i społeczeństwa na przełomie XV i XVI wieku, Poznań 1995.

Pirmasis Lietuvos Statutas. Tekstai senaja baltarusiu, lotynu ir senaja lenku kalbomis, ed. S. Lazutka, I. Valikonytė, E. Gudavičius, cz. 1, Vilnius 1991.

Писцовая книга гродненской экономии с прибавлениями, изданная Виленскою Комиссиею для разбора дръевних актов, ч. 2, Вильно 1882.

Pociecha W., Królowa Bona (1494–1557). Czasy i ludzie Odrodzenia, t. 3, Poznań 1958.

Pytasz-Kołodziejczyk A., The evolution of the laws regulating access to forests and aquatic resources of the Grand Duchy of Lithuania until the mid-16th century, „Przegląd Wschodnioeuropejski” 2020, t. XI/1, s. 13–22.

Рэвизъя пушч и перэходов зверинных в бывшэм Вэликом Княжэстве Литовском […] составлена старостою мстибоговским Григорием Богдановичэм Волловичэм в 1559 году, Вильна1867.

Ustawa leśna z 1568 r., „Athenaeum” 1844, t. 6.

Ustawa na woloki gospodara korolia ego milosti u-wo wsem Welikom Kniazstwe Litowskom. Leta Bożego

Narożenia 1557, meseca aprelia 1 dnia 1914, in: Литовская Мэтрика. Книги публичных дэл, т. 1, in: Русскaa Историчэскaa Библoтэка, т. 30, Юръев.

Urzędnicy podlascy XIV-XVIII wieku. Spisy, ed. E. Dubas-Urwanowicz, W. Jarmolik, M. Kulecki, J. Urwanowicz, Kórnik 1994.

Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy. t. I, Województwo wileńskie XIV–XVIII wiek, ed. A. Rachuba, Warszawa 2004.

Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. II, Województwo trockie XIV–XVIII wiek, ed. A. Rachuba, H. Lulewicz, P. P. Romaniuk, A. Haratym in cooperation A. Macuk, J. Aniszczanka, Warszawa 2009.

Wojtkowiak Z., Lithuania Transwilniensis saec. XIV–XVI. Podziały Litwy Północnej w późnym średniowieczu, Poznań 2005.

Wojtkowiak Z., Urzędnicy zarządu lokalnego na Litwie. Tytulatura zarządców powiatowych przed reformą administracyjną z lat 1565–1566, „Studia Źródłoznawcze” 1979, t. 24, s. 139–146.

Wroczyńska E., Eksploatacja lasów na Podlasiu w XVI w., in: Studia nad społeczeństwem i gospodarką Podlasia w XVI-XVIII w., ed. A. Wyrobisz, Warszawa 1981.

Volumina Legum, ed. J. Ohryzko, t. II, Petersburg 1859.

Zakrzewski A. B., Wielkie Księstwo Litewskie (XVI–XVIII w.). Prawo-ustrój-społeczeństwo, Warszawa 2013.

Żabko-Potopowicz A., Lasy wielkoksiążęce za panowania Zygmunta Augusta i ich gospodarze, in: Twórcy i organizatorzy leśnictwa polskiego na tle jego rozwoju, Warszawa 1974. Google Scholar