Szatańskie tango Béli Tarra: obraz – czas – niepokój
Sebastian Brejnak
Wydział Polonistyki Uniwersytet Jagiellońskistudent antropologii kulturowej oraz filologii niemieckiej i angielskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 2016 roku laureat XXI edycji konkursu Wydziału Polonistyki UJ na najlepszą pracę roczną oraz XI edycji ogólnopolskiego konkursu poetyckiego „Połów”. Wyróżniony w XIII edycji konkursu im. Jacka Bierezina. Autor muzyki i tekstów (Bluebird, Apple Fields), chórzysta i solista (Krakowski Chór Akademicki, Camerata Jagellonica). Interesuje się literaturą i filozofią dwudziestego wieku, muzyką współczesną, kinem postmodernistycznym, historią sztuki, krytyką literacką, badaniami kulturowymi. Publikował w „Ruchu Literackim”, „Kontekstach Kultury”, „biBLiotece” i „Grupie MULTImedia”. Współpracuje z czasopismami artystycznymi „Jednorożec” i „Kontent”. Autor tomiku poetyckiego Kodeina (2016).
Abstrakt
Głównym celem artykułu jest próba wykazania, że spoiwem rzeczywistości Szatańskiego tanga (1994), filmu w reżyserii Béli Tarra, potraktowanej strukturalnie i konceptualnie jako „obraz-czas” (Gilles Deleuze), jest niepokój. To rudymentarne doświadczenie zespolone z „czasem” i „obrazem” jako elementarnymi składnikami medium-ciała, jakim jest film, rozumiane jest jako nazwa permanentnego stanu niemożności zaznania egzystencjalnego spokoju, ukojenia, nasycenia. W studium wykorzystane zostały koncepty między innymi Gillesa Deleuza (zawarte w jego pracach: Kino; Logika sensu; Różnica i powtórzenie), Martina Heideggera (Bycie i czas), Jacques’a Derridy (Widma Marksa), Waltera Benjamina (O pojęciu historii); użyty został także kontekst sztuk plastycznych (Paul Klee, Imre Ámos). W pracy wyodrębniono pięć idiomów niepokoju organizującego uniwersum filmu, są to: nuda, oczekiwanie, widmo, potencjalność, neutralizacja (uspokojenie). Korespondują one z wydzielonymi odpowiednio poziomami diegezy (w perspektywie modusów czasu i historii) oraz sferą percepcji filmowego obrazu. W artykule próbuje się także, oprócz ukazywania strategii działania niepokoju w filmie Tarra, uchwycić moment w historii kina, w którym nastąpiła zmiana w sposobie (re)prezentacji fabularnego dziania się, widoczna między innymi w przejściu od eksponowania emocji (kulturowo opracowanej) do działania afektywnego.
Słowa kluczowe:
Szatańskie tango, Béla Tarr, niepokój, obraz, czas, Gilles DeleuzeBibliografia
Bauman Z., Kultura na rynku, „Przestrzeń Społeczna” 2011, nr 1.
Benjamin W., Anioł historii: eseje, szkice, fragmenty, tłum. K. Krzemieniowa, H. Orłowski, J. Sikorska, Poznań 1996.
Benjamin W., O pojęciu historii, w: tegoż, Anioł historii: eseje, szkice, fragmenty, tłum. K. Krzemieniowa, H. Orłowski, J. Sikorska, Poznań 1996.
Bielik-Robson A., Melancholia i ekstaza, w: Nuda w kulturze, red. P. Czapliński, P. Śliwiński, Poznań 1999.
Bieńczyk M., Melancholia: o tych, co nigdy nie odnajdą straty, Warszawa 1998.
Cioran E., Zeszyty 1957–1972, tłum. I. Kania, Warszawa 2004.
Deleuze G., Kino: 1. Obraz-ruch; 2. Obraz-czas, tłum. J. Margański, Gdańsk 2008.
Deleuze G., Logika wrażenia, tłum. M. Kędzierski, „Kwartalnik Artystyczny” 2005, nr 4.
Deleuze G., Różnica i powtórzenie, tłum. B. Banasiak, K. Matuszewski, Warszawa 1997.
Deleuze D., Guattari F., Co to jest filozofia?, tłum. P. Pieniążek, Gdańsk 2000.
Deleuze G., Guattari F., Tysiąc plateau. Kapitalizm i schizofrenia II, tłum. J. Bednarek, Warszawa 2016.
Derrida J., Widma Marksa: stan długu, praca żałoby i nowa Międzynarodówka, tłum. T. Załuski, Warszawa 2016.
Estetyka i struktura dzieła filmowego, red. J. Trzynadlowski, Wrocław 1987.
Freud S., Poza zasadą przyjemności, tłum. J. Prokopiuk, Warszawa 1976.
Heidegger M., Bycie i czas, tłum. B. Baran, Warszawa 2010.
Herer M., Gilles Deleuze. Struktury – maszyny – kreacje, Kraków 2006.
Historie afektywne i polityki pamięci, tłum. A. Turczyn, red. E. Wichrowska i in., Warszawa 2015.
Krasznahorkai L., Szatańskie tango, tłum. E. Sobolewska, Warszawa 2004.
Kultura afektu – afekty w kulturze. Humanistyka po zwrocie afektywnym, red. R. Nycz, A. Łebkowska, A. Dauksza, Warszawa 2015.
Markowski M.P., Efekt inskrypcji. Jacques Derrida i literatura, Bydgoszcz 1997.
Markowski M.P., Powszechna rozwiązłość: Schulz, egzystencja, literatura, Kraków 2012.
Momro J., Echo i medium, „Teksty Drugie” 2016, nr 2.
Nuda w kulturze, red. P. Czapliński, P. Śliwiński, Poznań 1999.
Pogranicza audiowizualności: parateksty kina, telewizji i nowych mediów, red. A. Gwóźdź, Kraków 2010.
Przylipiak M., Kino stylu zerowego: z zagadnień estetyki filmu fabularnego, Gdańsk 1994.
Spalińska-Mazur J., Obraz – czas – myśl. O widzeniu w animacji filmowej, Opole 2007.
Stelmach M., W poszukiwaniu straconego czasu. Proroczy charakter teorii kina Gilles’a Deleuze’a,
„Kwartalnik Filmowy” 2014, nr 86.
Syska R., Filmowy neomodernizm. Kino w wolnym tempie, Kraków 2014.
Wójcik B., Spekulatywna lektura Heglowskich afektów, w: Kultura afektu – afekty w kulturze. Humanistyka po zwrocie afektywnym, red. R. Nycz, A. Łebkowska, A. Dauksza, Warszawa 2015.
Zaleski M., Nuda powtórzeń?, w: Nuda w kulturze, red. P. Czapliński, P. Śliwiński, Poznań 1999.
Bibliografia uzupełniająca
Ankersmit F., Pamiętając Holokaust: żałoba i melancholia, tłum. A. Ajschtet, A. Kubis, J. Regulska, w: Pamięć, etyka i historia. Anglo-amerykańska teoria historiografii lat dziewięćdziesiątych (Antologia przekładów), red. E. Domańska, Poznań 2002.
Belting H., Antropologia obrazu, tłum. M. Bryl, Kraków 2012.
Łebkowska A., Zdarzenie – afekt – twórczość, w: Kultura afektu – afekty w kulturze. Humanistyka po zwrocie afektywnym, red. R. Nycz, A. Łebkowska, A. Dauksza, Warszawa 2015.
Wilde E., Gilles Deleuze: kino po raz pierwszy, w: Estetyka i struktura dzieła filmowego, red. J. Trzynadlowski, Wrocław 1987.
Filmografia
Koń turyński (węg. A Torinói ló, 2011), reż. Béla Tarr.
Ognisko zapalne (węg. Családi tüzfészek, 1979), reż. Béla Tarr.
Szatańskie tango (węg. Sátántangó, 1994), reż. Béla Tarr.
Ikonografia
Ámos I., Síró angyal, [online] <https://pontoldal.wordpress.com/2013/09/15/chagall-es-amos-magyar-nemzeti-galeria/siro_angyal/>, dostęp: 12.05.2017.
Wydział Polonistyki Uniwersytet Jagielloński
<p>student antropologii kulturowej oraz filologii niemieckiej i angielskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 2016 roku laureat XXI edycji konkursu Wydziału Polonistyki UJ na najlepszą pracę roczną oraz XI edycji ogólnopolskiego konkursu poetyckiego „Połów”. Wyróżniony w XIII edycji konkursu im. Jacka Bierezina. Autor muzyki i tekstów (Bluebird, Apple Fields), chórzysta i solista (Krakowski Chór Akademicki, Camerata Jagellonica). Interesuje się literaturą i filozofią dwudziestego wieku, muzyką współczesną, kinem postmodernistycznym, historią sztuki, krytyką literacką, badaniami kulturowymi. Publikował w „Ruchu Literackim”, „Kontekstach Kultury”, „biBLiotece” i „Grupie MULTImedia”. Współpracuje z czasopismami artystycznymi „Jednorożec” i „Kontent”. Autor tomiku poetyckiego Kodeina (2016).</p> Polska
student antropologii kulturowej oraz filologii niemieckiej i angielskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 2016 roku laureat XXI edycji konkursu Wydziału Polonistyki UJ na najlepszą pracę roczną oraz XI edycji ogólnopolskiego konkursu poetyckiego „Połów”. Wyróżniony w XIII edycji konkursu im. Jacka Bierezina. Autor muzyki i tekstów (Bluebird, Apple Fields), chórzysta i solista (Krakowski Chór Akademicki, Camerata Jagellonica). Interesuje się literaturą i filozofią dwudziestego wieku, muzyką współczesną, kinem postmodernistycznym, historią sztuki, krytyką literacką, badaniami kulturowymi. Publikował w „Ruchu Literackim”, „Kontekstach Kultury”, „biBLiotece” i „Grupie MULTImedia”. Współpracuje z czasopismami artystycznymi „Jednorożec” i „Kontent”. Autor tomiku poetyckiego Kodeina (2016).
