Słowa z „domu niewoli”. Leksyka łagrowo-zesłańcza we wspomnieniach Beaty Obertyńskiej

Jarosław Pacuła

Uniwersytet Śląski
https://orcid.org/0000-0002-9972-7925


Abstrakt

Artykuł dotyczy jednego z mało znanych obszarów badań lingwistycznych - wpływu języka rosyjskiego na język polski i funkcjonowania języka polskiego w ekstremalnych sytuacjach uwięzienia. Podstawowym materiałem do tego badania jest zbiór około trzydziestu jednostek słownika. Materiałem były fragmenty wspomnień byłych więźniów - wspomnienia Beaty Obertyńskiej (należącej do grupy poetyckiej „Skamander”). Ten raport, na różnych poziomach, jest wypełniony charakterystycznym słownictwem związanym z realiami opisanymi przez autora. W artykule autor omawiał leksemy należące do języka używanego w sowieckich obozach pracy. Słownictwo zostało przedstawione jako dowód językowy. Komentarze historyczne towarzyszą obradom


Słowa kluczowe:

leksyka, semantyka, językoznawstwo historyczne, GUŁag, Rosja Sowiecka, Beata Obertyńska, relacje łagrowe


Applebaum A. (2010): Gułag. Przeł. J. Urbański. Warszawa.   Google Scholar

Bartoszewicz A. (1993): O nazwach własnych w funkcji wtórnej nominacji w języku więźniów GUŁagu w rosyjskojęzycznej literaturze lagrowej. [W:] Onomastyka literacka. Red. M. Biolik. Olsztyn, s. 59–67.   Google Scholar

Borowski T. (1954): Alicja w krainie czarów. [W:] idem: Utwory zebrane. T. III: Krytyka literacka i artystyczna. Warszawa, s. 21–31.   Google Scholar

Bujnicki T. (1990): Obrazy „Innego świata”. Losy Polaków na terytorium ZSRR w emigracyjnej prozie literackiej. „Przegląd Humanistyczny”. T. 34, nr 4, s. 31–42.   Google Scholar

Ciesielski S. (1996): Polacy w Kazachstanie. 1940–1946. Zesłańcy lat wojny. Wrocław.   Google Scholar

Ciesielski S., Hryciuk G. (1997): Warunki egzystencji. [W:] Życie codzienne polskich zesłańców w ZSRR w latach 1940–1946. Studia. Red. S. Ciesielski. Wrocław, s. 189–216.   Google Scholar

Czaplejewicz E. (1992): Polska literatura łagrowa. Warszawa.   Google Scholar

Czaplejewicz E. (1993): Polska literatura łagrowa – jej miejsce w historii literatury. „Prace z Dejin Slavistiky”. T. 16, s. 29–36.   Google Scholar

Danilewicz-Zielińska M. (1999): Szkice o literaturze emigracyjnej półwiecza 1939–1989. Wrocław.   Google Scholar

Dowgiałło M. (1990): Żyć nie dali i umrzeć nie dali. [W:] Wspomnienia Sybiraków. T. 3: „Maskwa sliozam nie wierit”. Opr. J. Przewłocki. Warszawa, s. 66–112.   Google Scholar

Graczykowska T. (2007): Rusycyzmy i sowietyzmy w tekstach Tomasza Dąbala (przedstawiciela polskich komunistów przebywających w okresie międzywojennym w ZSRR). [W:] Język, historia, polityka. Red. E. Laskowska, M. Jaracz. Bydgoszcz, s. 39–49.   Google Scholar

Graczykowska T. (2010): Słownik Józefa Krasnego a żywy polski język radziecki w dwudziestoleciu międzywojennym (kilka uwag o konkursie ogłoszonym przez „Trybunę Radziecką” w 1930 r.). „Acta Baltico-Slavica”. T. 34, s. 89–101.   Google Scholar

Graczykowska T. (2012): Porewolucyjna rzeczywistość radziecka odzwierciedlona w nazwach zawodów (na materiale „Trybuny Radzieckiej” z lat 1927–1938. Litery A–K). „Slavia Orientalis”. R. 61, nr 4, s. 511–531.   Google Scholar

Graczykowska T. (2014): Podgburek, łazik, sektant… – leksykalne odzwierciedlenie wrogów państwa radzieckiego (na materiale z gazety „Trybuna Radziecka” z lat 1927–1938). „Acta Neophilologica”. T. XVI, s. 15–25.   Google Scholar

Graczykowska T. (2018): Słownictwo „Trybuny Radzieckiej” wydawanej w Moskwie w latach 1927–1938. Bydgoszcz.   Google Scholar

Grek-Pabisowa I., Ostrówka M., Biesiadowska-Magdziarz M. (2008): Język polski na Białorusi Radzieckiej w okresie międzywojennym. Polszczyzna pisana. Warszawa.   Google Scholar

Grubiński W. (1990): Między młotem a sierpem. Warszawa.   Google Scholar

Gumperz J. J. (1972): The Speech Community. [W:] Language and Social Context. Red. P. P. Giglioli, Harmondsworth, Penguin, s. 219–231.   Google Scholar

Handke K. (2007): Słownictwo pism Stefana Żeromskiego. Tom wstępny (uzupełniony i rozszerzony). Kraków.   Google Scholar

Herling-Grudziński G. (1997): Inny świat. Zapiski sowieckie. Warszawa.   Google Scholar

Hernas Cz. (1991): Biografie sybiraków. „Teksty Drugie” nr 3, s. 139–145.   Google Scholar

Imos R. (2007): Wiara człowieka radzieckiego. Kraków.   Google Scholar

Jasieński B. (1929): O rewolucję językową. „Kultura Mas” nr 1/2, s. 11–13.   Google Scholar

Joachimiak J. (2004): Sowietyzmy w polszczyźnie „Kuriera Wileńskiego” (1924–1939). „Acta Baltico-Slavica”. T. 28, s. 53–61.   Google Scholar

Joachimiak-Prażanowska J. (2011): Leksykalne zapożyczenia rosyjskie w „Tygodniku Ilustrowanym” z lat 1926–1930. „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza”. T. XVIII, z. 1, s. 107–126.   Google Scholar

Karaś H. (1996): Rusycyzmy słownikowe w polszczyźnie okresu zaborów (na podstawie prasy warszawskiej z lat 1795–1918). Warszawa.   Google Scholar

Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W. (red.) (1900–1927): Słownik języka polskiego. T. 1–VIII. Warszawa.   Google Scholar

Kowalska B. (2000): Warunki bytowania. [W:] Sybiracy. Martyrologia Polaków na Wschodzie. Red. A. Wirski. Koszalin, s. 125–127.   Google Scholar

Kowalski G. (2008): Warunki życia codziennego na zesłaniu. „Zesłaniec” nr 36, s. 25–48.   Google Scholar

Kupiszewski W. (2001): O języku zesłańców na Sybir na podstawie pamiętnika „Kwiaty na stepie”. [W:] W świecie słów i znaczeń. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Bogusławowi Krei. Red. J. Maćkiewicz, E. Rogowska. Gdańsk, s. 156–161.   Google Scholar

Кузнецов С. А. (red.) (1998): Большой толковый словарь русского языка. Санкт-Петербург.   Google Scholar

Lam S. (red.) (1939): Trzaski, Everta, Michalskiego Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych. Pochodzenie wyrazów, wymowa, objaśnienia pojęć, skróty, przysłowia, cytaty. Warszawa.   Google Scholar

Ligęza W. (1990): Beaty Obertyńskiej świadectwa z domu niewoli. [W:] Świadectwa i powroty nieludzkiego czasu. Materiały konferencji naukowej poświęconej martyrologii lat II wojny światowej w literaturze. Red. J. Święch. Lublin, s. 152–168.   Google Scholar

Lipińska G. (1990): „Jeśli zapomnę o nich…”. Warszawa.   Google Scholar

Mędelska J. (2008): Nowe, radzieckie realia odzwierciedlone w moskiewskim słowniku rosyjsko- polskim wydanym w latach 30. ubiegłego wieku. [W:] Język, społeczeństwo, wartości. Red. E. Laskowska, M. Czachorowska. Bydgoszcz, s. 275–285.   Google Scholar

Mędelska-Guz J., Marszałek M. (2000): Twórzmy słownik polskiego języka radzieckiego! „Poradnik Językowy” z. 8, s. 38–48.   Google Scholar

Мокиенко В. М., Никитина Т. Г. (red.) (1998): Толковый словарь языка Совдепии. Санкт-Петербург.   Google Scholar

Muskus U. (1975): Długi most. Moje przeżycia w Związku Sowieckim: 1939–1956. Londyn.   Google Scholar

Nycz R. (1998): „Wyrażanie niewyrażalnego” w literaturze nowoczesnej (wybrane zagadnienia). [W:] Literatura wobec niewyrażalnego. Red. W. Bolecki, E. Kuźma. Warszawa, s. 83–112.   Google Scholar

Obertyńska B. (2005): W domu niewoli. Warszawa.   Google Scholar

Ожегов С. И., Шведова Н. Ю. (red.) (1992): Толковый словарь русского языка. Москва.   Google Scholar

Pacuła J. (2007): Faktograficzna wartość słownictwa obozowego. „Prace Filologiczne” LIII, s. 427–436.   Google Scholar

Pacuła J. (2012): Pamięć – zjawisko (nie)werbalne. Język wobec kwestii Zagłady. [W:] Pamięć – historia – polityka. Red. A. Bieś, M. Chrost, B. Topij-Stempińska. Kraków, s. 407–417.   Google Scholar

Pacuła J. (2014a): Człowiek „u zmierzchu” życia. O dwóch wyrazach: lagrowym „muzułman” i łagrowym „dochodiaga”. [W:] O zmierzchu myśli różne. Red. E. Gajewska, A. Matuszek, B. Tomalak. Bielsko-Biała, s. 146–167.   Google Scholar

Pacuła J. (2014b): Społeczność łagrowa w „Innym świecie” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. „Świat Słowian” III, s. 227–252.   Google Scholar

Pacuła J. (2018a): Polszczyzna w GUŁagu. Leksyka. Bielsko-Biała.   Google Scholar

Pacuła J. (2018b): „Sentencje niewinne” przekute w bolesne hasła. O proweniencji, przeobrażeniach i powinowactwie kilku sloganów funkcjonujących w totalitaryzmach XX-wiecznych. [W:] Sieć znaczeń. Red. T. Bielak, K. Borkowska. Bielsko-Biała, s. 34–48.   Google Scholar

Pacuła J. (2018c): Słownictwo łagrowe dotyczące choroby głodowej. [w:] Dyskurs (para)medyczny. Gatunki – funkcje – przeobrażenia. Red. A. Dombrowski, W. Żarski. Wrocław–Kraków, s. 169–181.   Google Scholar

Pihan-Kijasowa A. (1998): Pamiętniki polskich zesłańców jako przedmiot badań lingwistycznych. [W:] Viribus Unitis. Księga poświęcona Profesor Monice Gruchmanowej w 75-lecie urodzin. Red. M. Borejszo, S. Mikołajczak. Poznań, s. 135–148.   Google Scholar

Pihan-Kijasowa A. (2005a): Leksykalne zapożyczenia rosyjskie w najstarszych pamiętnikach polskich zesłańców. [W:] Ad perpetuam rei memoriam Prof. Wojciechowi Rzepce. Red. J. Migdał. Poznań, s. 313–325.   Google Scholar

Pihan-Kijasowa A. (2005b), Syberia w świetle XIX-wiecznych pamiętników zesłańczych. [W:] Język polski. Współczesność. Historia. Red. W. Książek-Bryłowa, H. Duda. Lublin, s. 165–174.   Google Scholar

Pihan-Kijasowa A. (2008): Udział leksyki religijnej w słownictwie pamiętników zesłańczych z XIX w. „Prace Komisji Językoznawczej BTN”. T. 18, s. 321–332.   Google Scholar

Piotrowski A., Ziółkowski M. (1976): Zróżnicowanie językowe a struktura społeczna. Warszawa.   Google Scholar

Pirożnikow E. (2014): Rola pożywienia zbieranego z natury w życiu Polaków deportowanych do ZSRR w okresie drugiej wojny światowej. „Etnobiologia Polska”. Vol. 4, s. 135–172.   Google Scholar

Puzynina J. (1988): Ironia jako element języka osobniczego. [W:] Język osobniczy jako przedmiot badań lingwistycznych. Red. J. Brzeziński. Zielona Góra, s. 35–44.   Google Scholar

Sarnowski M. (2004): Eponimy pochodzenia rosyjskiego: „stachanowiec” w języku polskim. „Acta Polono-Ruthenica”. T. IX, s. 273–282.   Google Scholar

Siekierski Z. (2002): Kreacja rzeczywistości łagrowej. [W:] Dialog, komparatystyka, literatura. Profesorowi Eugeniuszowi Czaplejewiczowi w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycznej. Red. E. Kasperski, D. Ulicka. Warszawa, s. 451–465.   Google Scholar

Skarga B. (2008): Po wyzwoleniu… (1944–1956). Kraków.   Google Scholar

Sucharski T. (2006): Poddana „dławiącej nienawiści”? Rosja Beaty Obertyńskiej. „Pamiętnik Literacki” nr 97/2, s. 31–50.   Google Scholar

Sucharski T. (2007): Literatura Holocaustu i literatura gułagu? Literatura doświadczenia totalitarnego! „Słupskie Prace Filologiczne. Seria Filologia Polska” nr 5, s. 93–120.   Google Scholar

Sucharski T. (2013): „Dom niewoli”, czyli Sybir. O kreacji przestrzeni w literaturze doświadczenia sowieckiego. [W:] Sybir. Wysiedlenia – losy – świadectwa. Red. J. Ławski, S. Trzeciakowska, Ł. Zabielski. Białystok, s. 487–516.   Google Scholar

Sucharski T. (2018): Kobieta w łagrze stalinowskim w tekstach polskich pisarek. „Konteksty Kultury”. T. 15, z. 1, s. 116–133.   Google Scholar

Supady J. (2001): Życie i śmierć w łagrach sowieckich. Łódź.   Google Scholar

Święch J. (1990): Literatura cierpienia i cierpienia literatury. [W:] Świadectwa i powroty nieludzkiego czasu. Materiały konferencji naukowej poświęconej martyrologii lat II wojny światowej w literaturze. Red. J. Święch. Lublin, s. 79–103.   Google Scholar

Taylor N. (1994): Proza zsyłkowa. [W:] Literatura emigracyjna 1939–1989. T. 1. Red. J. Garliński, Z. Jagodziński, J. Olejniczak, I. Opacki, M. Pytasz. Katowice, s. 261–289.   Google Scholar

Ушаков Д. Н. (red.) (1935–1940): Толковый словарь русского языка. Т. 1–4. Москва.   Google Scholar

Wesołowska D. (1990): Słownik obozowy jako dowód zbrodni hitlerowskich. [W:] Świadectwa i powroty nieludzkiego czasu. Materiały konferencji naukowej poświęconej martyrologii lat II wojny światowej w literaturze. Red. J. Święch. Lublin, s. 131–138.   Google Scholar

Wesołowska D. (1996): Słowa z piekieł rodem. Lagerszpracha. Totalitaryzm i język. Kraków.   Google Scholar

Wilkoń A. (2000): Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny. Katowice.   Google Scholar

Zdanowicz A. i in. (red.) (1861): Słownik języka polskiego. Wilno.   Google Scholar

Zinurova O. (2014): Orientalny rusycyzm czy zrusyfikowany orientalizm? W sprawie wyrazów: dżigit, jurta, kumys, kibitka, papacha. „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio FF, Philologiae”. Vol. 32, s. 103–111.   Google Scholar

Pobierz


Opublikowane
2019-11-06

Cited By /
Share

Pacuła, J. (2019). Słowa z „domu niewoli”. Leksyka łagrowo-zesłańcza we wspomnieniach Beaty Obertyńskiej. Prace Językoznawcze, 21(4), 177–194. https://doi.org/10.31648/pj.4694

Jarosław Pacuła 
Uniwersytet Śląski
https://orcid.org/0000-0002-9972-7925