„Pasyje amorata” , czyli o przejawach mody językowej w piśmiennictwie czasów saskich
Abstrakt
Celem rozważań podjętych w artykule było zwrócenie uwagi na szerzącą się w I połowie XVIII wieku modę językową przejawiającą się w użyciu niewystępujących wcześniej w polszczyźnie słów amorat i amoratka, a także rozpowszechnieniu się pod wpływem języka francuskiego nowego znaczenia wyrazu pasyja rozumianego jako namiętność. Analiza frekwencyjna różnogatunkowych tekstów z tego okresu przeprowadzona w trakcie badań nad sposobem ujmowania tematyki miłosno-erotycznej w czasach saskich pokazała, że w obliczu zmian obyczajowych i mentalnych szukano nowych możliwości wyrażania emocji. Język uczuć modyfikował się m.in. pod wpływem popularności określonych lektur, przede wszystkim romansów (głównie tłumaczonych z francuskiego i włoskiego), które czytali, pisali i przekładali zarówno mężczyźni, jak i kobiety, które po raz pierwszy na taką skalę podejmowały aktywność literacką. Przeprowadzone badania miały na celu poszerzenie współczesnej wiedzy o stanie polszczyzny w późnym baroku i wzbogacenie wyekscerpowanego materiału do powstającego słownika języka polskiego XVII i XVIII wieku. Jednocześnie potwierdziły, że o zjawisku mody językowej można mówić także w odniesieniu do języka epok dawnych, a słownictwo występujące w utworach literackich oddziaływało na inne gatunki piśmiennictwa takie jak list, diariusz czy pamiętnik.
Słowa kluczowe:
moda językowa, XVIII w., język uczućBibliografia
[Biegański J. K.]: Dyjariusz drogi mej w legacyjej od powiatu oszmiańskiego do JKM. […] od wyjazdu mego z Wilna spisany anno 1714. Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu. Sygn. 108. Google Scholar
Strażycówna T.: Listy do K. Wiśnickiego. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłów. Dział V. Sygn. 15211. Google Scholar
Drużbacka E. (1752): Zbiór rytmów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych […]. Warszawa. Google Scholar
Maciejewska I., Zawilska K. (oprac.) (2016): „Gdybym Cię, moje Serce, za męża nie miała, żyć bym nie mogła”. Listy Magdaleny z Czapskich do Hieronima Floriana Radziwiłła z lat 1744–1759. Olsztyn. Google Scholar
Niemiryczowa A. z Jełowickich (1750): Feniks rzadki na świecie, to jest przyjaciel w różnych intrygach i awanturach stateczny […] pan Walewski, wojewodzic chełmiński […], wierszem polskim z francuskiego […] opisany […]. [Lwów]. Google Scholar
Pilsztynowa R. S. z Rusieckich (1957): Proceder podróży i życia mego awantur. Wstęp R. Pollak. Oprac. tekstu i przypisy M. Pełczyński. Kraków. Google Scholar
Radziwiłłowa F. U. (1754): Komedyje i tragedyje przednio-dowcipnym wynalazkiem, wybornym wiersza kształtem, bujnością rzeczy i poważnymi przykładami znamienite. [Żółkiew]. Google Scholar
Sobieski J. (1973): Listy do Marysieńki. T. 2. Oprac. L. Kukulski. Warszawa. Google Scholar
Szymański S. (1784): Wzory biletów, listów i memoriałów w różnych materyjach z przydatkiem uwag powszechności o stylu listownym, przypisków względem szczególnych listów gatunków i drobnych przestróg względem formalności w pisaniu […]. T. 1. Warszawa. Google Scholar
[Zatorski A. P.] (1760): Przydatek do uwag zupełnemu stanowiących się szczęściu służących etc. osobliwy, przez tego, co i przed tym Podgórzanina Ich Mciów Kawalerów ciekawości i pożytkowi poświęcony, to jest listów rozlicznych do delikatnej o pozwoloną przyjaźń negocyjacyi służących tomików dwa […]. Wrocław. Google Scholar
Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku. Red. W. Gruszczyński. [Online:] https://sxvii.pl/ Google Scholar
Linde S. B.: Słownik języka polskiego. T. 1. Cz. 1. Warszawa 1807. (SJPL 1807) Google Scholar
Linde S. B.: Słownik języka polskiego. T. 2. Cz. 2. Warszawa 1811. (SJPL 1811) Google Scholar
Słownik języka polskiego. T. 1. Red. W. Doroszewski. Warszawa 1958. (SJPD) Google Scholar
Słownik polszczyzny XVI wieku. T. XXIII. Red. M. R. Mayenowa. Wrocław 1995. (SPXVI) Google Scholar
Słownik polszczyzny XVII i 1. połowy XVIII wieku. T. 1, z. 3. Kraków 2000. (SPXVIIXVIII) Google Scholar
Bąba S., Walczak B. (1992): Na końcu języka. Poradnik leksykalno-gramatyczny. Warszawa–Poznań. Google Scholar
Borowy W. (1978): O poezji polskiej w wieku XVIII. Warszawa. Google Scholar
Buttler D. (1962): Wyrazy modne. „Przegląd Humanistyczny” nr 4, s. 99–112. Google Scholar
Buttler D., Kurkowska H., Satkiewicz H. (1987): Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności leksykalnej (słownictwo rodzime). Warszawa. Google Scholar
Cieński A. (1981): Pamiętnikarstwo polskie XVIII wieku. Wrocław. Google Scholar
Dziechcińska H. (1999): Pamiętniki czasów saskich. Od sentymentalizmu do sensualizmu. Bydgoszcz. Google Scholar
Dziechcińska H. (2002): Przeszłość i teraźniejszość w kulturze czasów saskich. Warszawa. Google Scholar
Hernas Cz. (1998): Barok. Wyd. V zmienione i poszerzone. Warszawa. Google Scholar
Klimowicz M. (1958): Narodziny romansu listownego w literaturze polskiej XVIII wieku. „Pamiętnik Literacki” z. 4, s. 389–431. Google Scholar
Kulesza-Woroniecka I. (2002): Rozwody w rodzinach magnackich w Polsce XVI−XVIII wieku. Poznań–Wrocław. Google Scholar
Maciejewska I. (1998): Specyfika relacji pamiętnikarskiej „Procederu podróży i życia mego awantur” Reginy Google Scholar
Salomei z Rusieckich Pilsztynowej. [W:] Pisarki polskie epok dawnych. Red. K. Stasiewicz. Olsztyn, s. 141–152. Google Scholar
Maciejewska I. (2008): Miejsce „Przydatku do uwag” Aleksandra Pawła Zatorskiego w procesie kształtowania Google Scholar
się języka polskiej prozy powieściowej. „Prace Językoznawcze” T. X, s. 159–170. Google Scholar
Maciejewska I. (2013): Miłość i erotyzm w piśmiennictwie czasów saskich. Olsztyn. Google Scholar
Markowski A. (2011): Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne. Warszawa. Google Scholar
Matuszewska P. (1999a): Listowniki polskie. Stan i perspektywy badań. [W:] eadem: Gry z adresatem. Studia o poezji i epistolografii wieku oświecenia. Wrocław, s. 105–121. Google Scholar
Matuszewska P. (1999b): Pod hasłem naturalności. O listowniku Stanisława Szymańskiego. [W:] eadem: Gry z adresatem. Studia o poezji i epistolografii wieku oświecenia. Wrocław, s. 121–157. Google Scholar
Michałowska T. (1972): Romans XVII i pierwszej połowy XVIII wieku. Analiza struktury gatunkowej. [W:] Problemy literatury staropolskiej. Seria I. Red. J. Pelc. Wrocław, s. 427‒498. Google Scholar
Mikulski T. (1951): Walka o język polski w czasach Oświecenia. „Pamiętnik Literacki” z. 3/4, s. 796–815. Google Scholar
Miszalska J. (2003): „Kolloander wierny” i „Piękna Dianea”. Polskie przekłady włoskich romansów barokowych w XVII wieku i w epoce saskiej na tle ówczesnych teorii romansu i przekładu. Kraków. Google Scholar
Ożóg K. (2000): Wyrazy modne i nadużywane w polszczyźnie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku. [W:] Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian Red. J. Mazur. Lublin, s. 87–94. Google Scholar
Ożóg K. (2011): Polszczyzna przełomu XX i XXI wieku. Wybrane zagadnienia. Wyd. 3 popr. i uzup. Rzeszów. Google Scholar
Penkała A. (2017): Separacja i rozwód. [W:] eadem: Przeciw prawu, tradycji i obyczajowi. Sprawy procesowe szlacheckich małżeństw w księgach sądów grodzkich z terenu województwa krakowskiego w czasach saskich. Kraków, s. 133–167. Google Scholar
Pollak R. (1952): Wstęp. [W:] R. S. z Rusieckich Pilsztynowa: Proceder podróży i życia mego awantur. Kraków, s. 5–26. Google Scholar
Siekierska K. (1974): Język Wojciecha Stanisława Chrościńskiego. Studium mazowieckiej polszczyzny z przełomu XVII i XVIII wieku. Wrocław. Google Scholar
Skwarczyńska S. (2006): Teoria listu. Oprac. E. Felisiak i M. Leś. Białystok. Google Scholar
Teusz L. (2011): Wojciecha Stanisława Chrościńskiego późnobarokowa epika religijna. Poznań. Google Scholar
Walczak B. (1987): Między snobizmem i modą a potrzebami języka, czyli o wyrazach obcego pochodzenia w polszczyźnie. Poznań. Google Scholar
Woźniak E. (2002): Czy można mówić o wyrazach modnych w staropolszczyźnie? [W:] Moda jako problem lingwistyczny. Red. K. Wojtczuk. Siedlce, s. 197–206. Google Scholar
Wichrowska E. (2012): Twoja śmierć. Początki dziennika intymnego w Polsce na przełomie XVIII i XIX wieku. Antoni Ostrowski „Życie najlepszej żony opisane przez czułego jej małżonka dla kochanych dzieci” oraz „Dziennik moich uczuć, czyli elegia serca”. Warszawa. Google Scholar
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
