Chytry chytremu nierówny – o ambiwalencji w wartościowaniu pojęcia reprezentowanego przez czeski leksem chytrost
Aleksandra Wójcik
Uniwersytet Jagielloński w KrakowieAbstrakt
Artykuł próbuje odpowiedzieć na pytanie o przyczyny ambiwalencji w wartościowaniu pojęcia chytrost, które w języku czeskim rozumiane jest prymarnie jako wartość, a sekundarnie – jako antywartość. W tym celu sięgnięto po metody lubelskiej etnolingwistyki, które zostały wykorzystane do odtworzenia stereotypu chytrosti we współczesnej czeszczyźnie. W pierwszej części artykułu rekonstrukcja stereotypu przebiega w oparciu o dane systemowe, pozwalające ustalić treść znaczeniową leksemu, a w części drugiej – w oparciu o dane tekstowe, dostarczające informacji na temat wartościowania. W części trzeciej przedstawiona została ewolucja znaczeniowa leksemów chytrost i chytrý od okresu staroczeskiego po współczesność. Pokazuje ona, które elementy dawnego rozumienia pojęcia zostały zachowane w stereotypie, przyczyniając się do negatywnego wartościowania. W podsumowaniu zamieszczona została skrócona, syntetyczna definicja kognitywna pojęcia chytrost, która w przeciwieństwie do definicji taksonomicznych proponowanych przez słowniki języka czeskiego umożliwia wyraźne odróżnienie chytrosti od innych czeskich leksemów odnoszących się sfery umysłowej (np. moudrost). Wprowadzenie rozróżnienia w rozumieniu chytrosti jako cechy umysłu vs. cechy charakteru pozwoliło też wyjaśnić, w jakich kontekstach cecha ta wartościowana jest pozytywnie, a w jakich – negatywnie.
Słowa kluczowe:
etnolingwistyka, język czeski, językowy obraz świata, konceptualizacja, konotacja, stereotyp, wartościowanieBibliografia
Âremenko V., Slìpuško O. (2006): Novij tlumačnij slovnik ukraїn’skoї movi. Kiїv. Google Scholar
Bogdanowicz E. (2013): O pojęciu konotacji w lingwistyce. „Studia Wschodniosłowiańskie”. T. 13, s. 7–17.
Crossref
Google Scholar
Boryś W. (2005): Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków. Google Scholar
Čermák F. (red.) (2009): Slovník české frazeologie a idiomatiky. T. 4: Výrazy větné. Praha. Google Scholar
Čermák F., Hronek J., Machač J. (red.) (2009a): Slovník české frazeologie a idiomatiky. T. 1: Přirovnání. Praha. Google Scholar
Čermák F., Hronek J., Machač J. (red.) (2009b): Slovník české frazeologie a idiomatiky. T. 2: Výrazy neslovesné. Praha. Google Scholar
Čermák F., Hronek J., Machač J. (red.) (2009c): Slovník české frazeologie a idiomatiky. T. 3: Výrazy slovesné. Praha. Google Scholar
Čeština 2.0, , dostęp: 22.02.2022. Google Scholar
Elektronický slovník staré češtiny. Ústav pro jazyk český Akademie věd ČR, , dostęp: 01.12.2021. Google Scholar
Filipec J., Daneš F., Machač J., Mejstřík V. (red.) (2018): Slovník spisovné češtiny pro školu a veřejnost. Praha. Google Scholar
Havránek B. (red.) (1960–1971): Slovník spisovného jazyka českého, , dostęp: 01.12.2021. Google Scholar
Hofman E. (reż.) (1983): O chytré kmotře lišce. Československá televize Praha, , dostęp: 22.02.2022. Google Scholar
Hugo J. (red.) (2006): Slovník nespisovné češtiny. Praha. Google Scholar
Hujer O. et al. (red.) (1935–1957): Příruční slovník jazyka českého, , dostęp: 01.12.2021. Google Scholar
Internetová jazyková příručka. Ústav pro jazyk český Akademie věd ČR, , dostęp: 01.12.2021. Google Scholar
Jasińska T., Bartoszewicz A. (1996): Słownik białorusko-polski i polsko-białoruski. Warszawa. Google Scholar
Jungmann J. (1835–1839): Slovník česko-německý. Díl I. „Digitální knihovna Kramerius”, , dostęp: 01.12.2021. Google Scholar
Kačala J., Pisárčiková M., Považaj M. (red.) (2003): Krátky slovník slovenského jazyka. „Slovníkový portál Jazykovedného ústavu Ľ. Štúra SAV”, , dostęp: 01.12.2021. Google Scholar
Klégr A. (2007): Tezaurus jazyka českého: slovník českých slov a frází souznačných, blízkých a příbuzných. Praha. Google Scholar
Kott F. (1878–1893): Česko-německý slovník zvláště grammaticko-fraseologický, , dostęp: 01.12.2021. Google Scholar
Králik Ľ. (2015): Stručný etymologický slovník slovenčiny. Bratislava. Google Scholar
Křen M. et al. (2017): Korpus SYN, verze 6. Ústav Českého národního korpusu FF UK, , dostęp: 01.12.2021. Google Scholar
Kučera K., Řehořková A., Stluka M. (2015): DIAKORP: Diachronní korpus, verze 6. Ústav Českého národního korpusu FF UK, , dostęp: 01.12.2021. Google Scholar
Lingea (kol.): Slovník českých synonym a antonym, , dostęp: 01.12.2021. Google Scholar
Machek V. (1971): Etymologický slovník jazyka českého. Praha. Google Scholar
Mirowicz A., Dulewicz I., Grek-Pabis I., Maryniak I. (1970): Wielki słownik rosyjsko-polski. Warszawa–Moskwa. Google Scholar
Niebrzegowska-Bartmińska S. (2020): Definiowanie i profilowanie pojęć w (etno)lingwistyce. Lublin. Google Scholar
Pala K., Všianský J. (2001): Slovník českých synonym. Praha. Google Scholar
Rejzek J. (2001): Český etymologický slovník. Voznice. Google Scholar
Siatkowski J., Basaj M. (1991): Słownik czesko-polski. Praha. Google Scholar
Sławski F. (1987): Podręczny słownik bułgarsko-polski. Warszawa. Google Scholar
Trávníček F. (1952): Slovník jazyka českého. Praha. Google Scholar
Urbańczyk S. (red.) (1953–1955): Słownik staropolski. T. I. „Pracownia Języka Staropolskiego Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie”, , dostęp: 01.12.2021. Google Scholar
Vidoeski B., Pjanka V., Topolinska Z. (1990): Makedonsko-polski i polsko-makedonski rečnik. Varšava–Skopje. Google Scholar
Vokabulář webový: webové hnízdo pramenů k poznání historické češtiny. Ústav pro jazyk český Akademie věd ČR, , dostęp: 01.12.2021. Google Scholar
Wierzbicka A. (1985): Lexicography and conceptual analysis. Ann Arbor. Google Scholar
Zaorálek J. (1963): Lidová rčení. Praha. Google Scholar
Żmigrodzki P. (red.) (2007–): Wielki słownik języka polskiego, , dostęp: 01.12.2021. Google Scholar
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
