Język szmoncesowy jako znacznik żydowskiej opowiastki humorystycznej
Leszek Tymiakin
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lubliniehttps://orcid.org/0000-0003-1734-6377
Аннотация
W artykule przestawiono rozumienie następujących pojęć: ‘szmonces’, ‘humor’, ‘komizm’, ‘opowiastka’. Ponadto, sporządzono rejestr ponad 30 cech językowych, które najwyraźniej odróżniają polszczyznę ogólną od mowy Żydów zamieszkujących Polskę w okresie międzywojennym i zasymilowanych w pierwszym pokoleniu. Jednocześnie przybliżono świat diaspory żydowskiej, opisywanej często za pomocą sygnalizowanego wyżej subkodu (znacznika). Pokazano zatem: a) ludzi – ich wady, zalety, profesje, a także b) przedmioty używane w przestrzeni (zazwyczaj) sztetla oraz zbiór wydarzeń i pojęć kształtujących egzystencję osób wyznania mojżeszowego. Szkic kończy wyliczenie dodatkowych zadań, jakie pełnił język szmoncesowy. Wśród tych ostatnich wymieniono: identyfikowanie, bawienie/rozbawianie (nośnik humoru), edukowanie oraz popularyzowanie
Ключевые слова:
cechy szmoncesu, język szmoncesu, świat żydowski, cechy szmoncesu, język szmoncesu, świat żydowskiБиблиографические ссылки
Borzymińska Z., Żebrowski R. (Oprac.) (2003): Polski słownik judaistyczny. T. 2. Warszawa. Google Scholar
Boy-Żeleński T. (1963): Pisma. T. 21: Flirt z Melpomeną. Wieczór piąty i szósty. Oprac. J. Kott. Warszawa. Google Scholar
Brzezina M. (1986): Polszczyzna Żydów. Warszawa. Google Scholar
Brzozowska D. (2000): O dowcipach polskich i angielskich. Aspekty językowo-kulturowe. Opole. Google Scholar
Budzyński W. (2000): Rozmówki panów Aprikosenkranca i Untenbauma. Dialogi i skecze z Wesołej Lwowskiej Fali. Warszawa. Google Scholar
Buttler D. (2001): Polski dowcip językowy. Warszawa. Google Scholar
Bystroń J.S. (1968): Komizm. Warszawa. Google Scholar
Cała A., Węgrzynek H., Zalewska G. (Red.) (2000): Historia Żydów polskich. Słownik. Warszawa. Google Scholar
Chęciński M.M. (1998): Humor żydowski. Toruń. Google Scholar
Długoborski W. (2004): Żydzi i Polacy w przededniu zagłady: współżycie, konflikty, konfrontacje. [W:] Żydzi w lustrze dramatu, teatru i krytyki teatralnej. Red. E. Udalska. Współpr. A. Tytkowska. Katowice. Google Scholar
Dziemidok B. (1967): O komizmie. Warszawa. Google Scholar
Fox D. (2004): Teatralny rodowód Lopka. Na marginesie szmoncesu. [W:] Żydzi w lustrze dramatu, teatru i krytyki teatralnej. Red. E. Udalska. Współpr. A. Tytkowska. Katowice. Google Scholar
Fuks M. (2000): Żydzi w Polsce. Dawniej i dziś. Poznań. Google Scholar
Geier M. (2007): Z czego śmieją się mądrzy ludzie? Mała filozofia humoru. Przekł. J. Czudec. Kraków. Google Scholar
Głowiński M., Kostkiewiczowa T., Okopień-Sławińska A., Sławiński J. (Red.) (1988): Słownik terminów literackich. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. Google Scholar
Gromacka R. (Wybór i oprac.) (1991): Gdybym był Rotszyldem… Humor żydowski. Warszawa. Google Scholar
Grzybowski P.P. (2016): Morycek w szkole. Żydowskie dowcipy o edukacji w dialogu kulturowym. Bydgoszcz. Google Scholar
Hertz A. (1961): Żydzi w kulturze polskiej. Paryż. Google Scholar
Heshel A.J. (1996): Pańska jest ziemia. Wewnętrzny świat Żyda w Europie Wschodniej. Warszawa. Google Scholar
Jakubiak E. (2000): Stereotyp Żyda w dowcipach z przełomu XIX i XX wieku. „Etnolingwistyka”. Nr 15, s. 129- 137. Google Scholar
Kameraz-Kos N. (2000): Święta i obyczaje żydowskie. Warszawa. Google Scholar
Krasowska A. (2015): Wstęp. [W:] Szmonces. Przedwojenny żydowski humor kabaretowy. Wybór tekstów. Oprac. Eadem. Warszawa, s. 7-12. Google Scholar
Krzemiński I. (Red.) (1996): Czy Polacy są antysemitami?. Warszawa. Google Scholar
Kucharski A. (2009): Struktura i treść jako wyznaczniki komizmu tekstów humorystycznych. Lublin. Google Scholar
Landmann S. (1999): Śmiech po żydowsku, czyli wczorajszy i dzisiejszy świat w dowcipach i dykteryjkach żydowskich. Tłum. R. Stiller. Gdynia. Google Scholar
Lew H. (1898): Żydowski humor (ludowy). Żydowscy dowcipnisie ludowi. Warszawa. Google Scholar
Matusewicz Cz. (1976): Humor, dowcip, wychowanie. Warszawa. Google Scholar
Mazur J., Rumińska M. (Red.) (2007): Humor i karnawalizacja we współczesnej komunikacji językowej. Lublin. Google Scholar
Perechodnik C. (2018): Spowiedź. Warszawa. Google Scholar
Raczek F. (1979): Żyd – wieczny tułacz. Londyn. Google Scholar
Raszewski Z. (1996): Wstęp do teorii kawału. [W:] Idem. Raptularz 1965-1967. Kraków, s. 27-51. Google Scholar
Stiller R. (2000): Wielki śmiech po żydowsku, czyli wczorajszy i dzisiejszy świat w tysiącach dowcipów i dykteryjek żydowskich. Warszawa. Google Scholar
Suls J.M. (1983): Cognitive processes in humor appreciation. [W:] Handbook of humor research. Red. P.E. McGhee, J.H. Golgstein. T. 1. New York. Google Scholar
Szober S. (1937): Słownik ortoepiczny – Jak mówić i pisać po polsku. Warszawa. Google Scholar
Szymczak M. (Red.) (1988): Słownik języka polskiego. T. 2. Warszawa. Google Scholar
Taborski R. (2004): Stereotypy Żydów w dramacie polskim drugiej połowy XIX wieku, [W:] Żydzi w lustrze dramatu, teatru i krytyki teatralnej. Red. E. Udalska. Współpr. A. Tytkowska. Katowice. Google Scholar
Telushkin J. (2010): Humor żydowski. Co najlepsze dowcipy i facecje żydowskie mówią o Żydach?. Tłum. E. Westwalewicz-Mogilska. Warszawa. Google Scholar
Tomczuk-Wasilewska J. (2009): Psychologia humoru. Lublin. Google Scholar
Tymiakin L. (2012): Aktywizowanie odbiorcy a gatunki mowy. Lublin. Google Scholar
Uścińska A. (2008): Szmonces – polska specjalność. „Teatr”. Nr 12, s. 75-77. Google Scholar
Wasilewski J., Nita A. (Red.) (2009): Stół z powyłamywanymi nogami, czyli Bralczyk, humor, polszczyzna. Warszawa. Google Scholar
Wasylkowski J. (Oprac.), 1991: Obyś żył w ciekawych czasach. Anegdoty, dowcipy, parodie, monologi i dialogi żydowskie ze Lwowa i kresów południowo-wschodnich. Warszawa. Google Scholar
Wierzbicka A. (1999): Język – umysł – kultura. Wybór prac pod red. Jerzego Bartmińskiego. Warszawa. Google Scholar
Wilkoń A. (2003): Gatunki mówione. [W:] Porozmawiajmy o rozmowie. Lingwistyczne aspekty dialogu. Red. M. Kita. Współred. J. Grzenia. Katowice, s. 46-58. Google Scholar
Witosz B. (1994): Lingwistyka a problem gatunków mowy. „Socjolingwistyka”. Nr 14, s. 77-83. Google Scholar
Wojtak M. (2004): Gatunki prasowe, Lublin. Google Scholar
Woźniczka Z. (2004): W nowej rzeczywistości (Żydzi w Polsce w latach 1945-1950). [W:] Żydzi w lustrze dramatu, teatru i krytyki teatralnej. Red. E. Udalska. Współpr. A. Tytkowska. Katowice. Google Scholar
Żbikowski A. (1997): Żydzi. Wrocław. Google Scholar
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
https://orcid.org/0000-0003-1734-6377