Wolność dla szczupaka to śmierć dla płotki, czyli o semantyce przysłówka dowolnie
Izabela Duraj-Nowosielska
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniuhttps://orcid.org/0000-0002-9470-3801
Анотація
Artykuł, opierający się na założeniach semantyki kompozycjonalnej i korzystający z metod opisu strukturalistycznego, prezentuje analizę semantyczną słowa dowolnie, po części w zestawieniu z przymiotnikiem dowolny i w polemice z innymi ujęciami (w tym słownikowymi). Wyróżnia się trzy znaczenia – jedno metapredykatywne i dwa przysłówkowe, przy czym analiza skupia się głównie na tych drugich, tj. wyrażeniach przywerbalnych. Pierwsze z nich zbliża się do znaczenia zaimka jakkolwiek (w jakikolwiek sposób) i wskazuje na obecność różnych możliwości działania otwartych przed podmiotem; zakłada wobec tego zdaniowy kontekst niefaktywny, aczkolwiek w niektórych przypadkach do jego stwierdzenia potrzebna jest pogłębiona interpretacja semantyczna. Znaczenie metapredykatywne jest analogiczne, ale dowolnie nie dotyczy tu działania podmiotu, lecz aktywności samego nadawcy, przez co traci ono związek z czasownikiem na poziomie przedmiotowym. Drugi typ użyć przyczasownikowych opiera się na kontekstach faktywnych i komunikuje negatywną ocenę tego, co zrobił podmiot; chodzi o to, że agens, dysponując otwartymi możliwościami działania, ostatecznie wybrał taką opcję, która z punktu widzenia nadawcy nie ma wystarczającego uzasadnienia. Niesie to ze sobą walor arbitralności i niezrozumiałości działania w ocenie nadawcy, o czym świadczy m.in. wymienność ze słowem arbitralny i brak wymienności z jakkolwiek. W artykule omawiany jest ponadto mechanizm „przełączenia perspektywy” leżący u podstaw wyróżnienia tych dwóch wariantów, a także problem statusu językowego wszystkich trzech wyrażeń.
Ключові слова:
arbitralnie, dowolność, jakkolwiek, metapredykat, przysłówek, semantyka leksykalnaПосилання
Ajdukiewicz K. (1985): Język i poznanie. T. I. Warszawa. Google Scholar
Duraj-Nowosielska I. (2007): ‘Robić coś’ i ‘coś powodować’. Opozycja agentywności i kauzatywności w języku polskim. Warszawa. Google Scholar
Duraj-Nowosielska I. (2018): Kilka uwag o wyrażeniach przybliżających istotę „działań” w filozofii i lingwistyce. [W:] Sens i konwencje w języku. Prace dedykowane Profesorowi Maciejowi Grochowskiemu. Red. A. Dobaczewski i in. Toruń, s. 97–131. Google Scholar
Duraj-Nowosielska I. (2021): ‘Chcąc – nie chcąc?’ Intencjonalność działania w wyrażeniach języka polskiego. Toruń. Google Scholar
Duraj-Nowosielska I. (2022): Szare strefy, w różnych odcieniach szarości: między wyrażeniami adwerbialnymi z poziomu przedmiotowego a nieprzedmiotowego oraz z poziomu metapredykatywnego a metatekstowego. „Linguistica Copernicana” 19, s. 109–150. Google Scholar
Grochowski M. (1997): Wyrażenia funkcyjne. Studium leksykograficzne. Kraków. Google Scholar
Grochowski M. (2017): Wybór i nieokreśloność jako komponenty semantyczne przymiotnika ‘dowolny’. „Studia Linguistica” 12, s. 104 111. Google Scholar
Karolak S. (2002): Podstawowe struktury składniowe języka polskiego. Warszawa. Google Scholar
Wajszczuk J. (2005): O metatekście. Warszawa. Google Scholar
Wierzbicka-Piotrowska E. (2011): Polskie zaimki nieokreślone. Wybrane zagadnienia semantyczne, syntaktyczne i pragmatyczne. Warszawa. Google Scholar
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
https://orcid.org/0000-0002-9470-3801
Ліцензія
Ця робота ліцензується відповідно до Creative Commons Attribution 4.0 International License.
