Wolność dla szczupaka to śmierć dla płotki, czyli o semantyce przysłówka dowolnie

Izabela Duraj-Nowosielska

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
https://orcid.org/0000-0002-9470-3801

Анотація

Artykuł, opierający się na założeniach semantyki kompozycjonalnej i korzystający z metod opisu strukturalistycznego, prezentuje analizę semantyczną słowa dowolnie, po części w zestawieniu z przymiotnikiem dowolny i w polemice z innymi ujęciami (w tym słownikowymi). Wyróżnia się trzy znaczenia – jedno metapredykatywne i dwa przysłówkowe, przy czym analiza skupia się głównie na tych drugich, tj. wyrażeniach przywerbalnych. Pierwsze z nich zbliża się do znaczenia zaimka jakkolwiek (w jakikolwiek sposób) i wskazuje na obecność różnych możliwości działania otwartych przed podmiotem; zakłada wobec tego zdaniowy kontekst niefaktywny, aczkolwiek w niektórych przypadkach do jego stwierdzenia potrzebna jest pogłębiona interpretacja semantyczna. Znaczenie metapredykatywne jest analogiczne, ale dowolnie nie dotyczy tu działania podmiotu, lecz aktywności samego nadawcy, przez co traci ono związek z czasownikiem na poziomie przedmiotowym. Drugi typ użyć przyczasownikowych opiera się na kontekstach faktywnych i komunikuje negatywną ocenę tego, co zrobił podmiot; chodzi o to, że agens, dysponując otwartymi możliwościami działania, ostatecznie wybrał taką opcję, która z punktu widzenia nadawcy nie ma wystarczającego uzasadnienia. Niesie to ze sobą walor arbitralności i niezrozumiałości działania w ocenie nadawcy, o czym świadczy m.in. wymienność ze słowem arbitralny i brak wymienności z jakkolwiek. W artykule omawiany jest ponadto mechanizm „przełączenia perspektywy” leżący u podstaw wyróżnienia tych dwóch wariantów, a także problem statusu językowego wszystkich trzech wyrażeń.

Ключові слова:

arbitralnie, dowolność, jakkolwiek, metapredykat, przysłówek, semantyka leksykalna