Konstytucja 3 maja w opiniach współczesnych. Wokół publicystyki z lat 1791–1792 (do sejmików lutowych)

Andrzej Korytko

doi:10.31648/ep.12152

Opublikowane: 2025-12-15

Nr XXVI/2 (2025)

Konstytucja 3 maja w opiniach współczesnych. Wokół publicystyki z lat 1791–1792 (do sejmików lutowych)

Andrzej Korytko

Echa Przeszłości

Dział: ARTYKUŁY I ROZPRAWY

https://doi.org/10.31648/ep.12152

Abstrakt

Niniejszy artykuł jest próbą analizy wybranych opinii, które w okresie kilku miesięcy od uchwalenia kształtowały obraz Konstytucji 3 maja wśród polsko-litewskiego społeczeństwa. Prześledzono w nim wypowiedzi bezpośrednich świadków wydarzeń z dnia 3 maja 1791 r., pokazując poziom emocji towarzyszących uchwaleniu nowego prawa. Przedstawiono, jakich argumentów używały obie strony politycznego sporu w czasie poprzedzającym ważne – w kontekście zalegalizowania konstytucji – sejmiki lutowe 1792 r. Próbowano zilustrować poziom politycznych emocji, sposób myślenia, zręczność używanej argumentacji i wreszcie charakterystyczne dla obu wrogich stronnictw postawy i systemy wartości wpisujące się w ich programy polityczne. Przywołane w artykule stanowiska i oceny kształtowały opinię szlachecką i rozwijały kulturę polityczną, ale jednocześnie pokazywały rozchodzenie się dróg między zwolennikami i przeciwnikami nowo uchwalonego prawa, co w konsekwencji doprowadzi do tragicznych w skutkach wydarzeń, jakimi były m.in. konfederacja targowicka, wojna z Rosją w obronie konstytucji i drugi rozbiór Rzeczypospolitej.

Słowa kluczowe:

Konstytucja 3 maja, Sejm Czteroletni, opinia szlachecka, publicystyka

Inne teksty tego samego autora

Andrzej Korytko, Sejmy w 1635 roku wobec problemów na Ukrainie , Echa Przeszłości: Nr XVIII (2017)
Andrzej Korytko, „Pobieżę do Warszawy, gdy tego będzie trzeba”. Kwestia motywacji senatorów do uczestnictwa w obradach sejmowych za Władysława IV Wazy , Echa Przeszłości: Nr XIX (2018)
Andrzej Korytko, Sejm koronacyjny Władysława IV Wazy wobec problemów na Ukrainie , Echa Przeszłości: Nr XVI (2015)
Andrzej Korytko, Rzeczpospolita i państwa Europy Wschodniej wobec wojny trzydziestoletniej (do 1635 r.) - rekonesans , Echa Przeszłości: Nr XV (2014)
Andrzej Korytko, Sejm pierwszej połowy XVII wieku – bilans sukcesów i porażek , Echa Przeszłości: Nr XX/2 (2019)
Andrzej Korytko, Wokół elekcji marszałków poselskich za panowania króla Władysława IV Wazy , Echa Przeszłości: Nr XVII (2016)
Andrzej Korytko, Przemysław Paradowski, W obliczu >>nagłych potrzeb<< Rzeczypospolitej. Sejmy ekstraordynacyjne za panowania Władysława IV Wazy , Echa Przeszłości: Nr IX (2008)
Andrzej Korytko, Kilka uwag o radach senatu za Władysława IV Wazy , Echa Przeszłości: Nr XIII (2012)
Andrzej Korytko, Rikskansleren Axel Oxenstiernas skrifter och brevvaxling, Senare avdelningen, Bd. 13: Brev fran Jacob Spens och Jan Rutgers, utgivna av Arne Jonsson , Echa Przeszłości: Nr XII (2011)
Andrzej Korytko, Marcin Domagała, Biała Cerkiew 23-25 IX 1651 , Echa Przeszłości: Nr X (2009)

1 2 > >>

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Korytko, A. (2025). Konstytucja 3 maja w opiniach współczesnych. Wokół publicystyki z lat 1791–1792 (do sejmików lutowych). Echa Przeszłości, (XXVI/2), 123–146. https://doi.org/10.31648/ep.12152

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Źródła
Google Scholar

Czacki M., Wspomnienia z roku 1788 po 1792, Poznań 1862.
Google Scholar

[Czacki T.], O Konstytucji Trzeciego Maja 1791 do JWW. Zalewskiego trockiego i Matuszewica brze¬skiego litewskich posłów, Warszawa brw. [1791], [w:] Za czy przeciw Ustawie Rządowej. Walka
Google Scholar

A. Grześkowiak-Krwawicz, Dyskurs polityczny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pojęcia i idee, To¬ruń 2018, s. 74.
Google Scholar

publicystyczna o Konstytucję 3 Maja. Antologia, oprac. A. Grześkowiak-Krwawicz, Warszawa 1992.
Google Scholar

[Dłuski T.], JW. JP. Tomasza Dłuskiego […] usprawiedliwienie się przed publicznością z manifestu przeciwko Ustawie dnia 3 maja roku teraźniejszego 1791 nastąpionej, w grodzie warszawskim zaniesionego, swym i JW. Józefa Suffczyńskiego, starosty dypułtyckiego, kolegi swego, imie¬niem wyrażone, [b.m.w.] [1791], [w:] Za czy przeciw Ustawie Rządowej. Walka publicystyczna o Konstytucję 3 Maja. Antologia, oprac. A. Grześkowiak-Krwawicz, Warszawa 1992.
Google Scholar

[Dmochowski F.K.], Do JJ WW. Imć Panów Tadeusza Czackiego, starosty nowogródzkiego, i Mi-kołaja Wolskiego, szambelana JKMci, z okoliczności wydanego pisma o Konstytucji Trzeciego Maja JJWW. Zaleskiemu, posłowi trockiemu, i Matuszewicowi, posłowi brzeskiemu litewskiemu, poświęconego, [b.m.w.] [1791], [w:] Za czy przeciw Ustawie Rządowej. Walka publicystyczna o Konstytucję 3 Maja. Antologia, oprac. A. Grześkowiak-Krwawicz, Warszawa 1992.
Google Scholar

Dyzmy Bończy Tomaszewskiego, komisarza cywilno-wojskowego wojewodztwa bracławskiego nad Konstytucją i rewolucją dnia 3 maja roku 1791 uwagi, [w:] Za czy przeciw Ustawie Rządowej. Walka publicystyczna o Konstytucję 3 Maja. Antologia, oprac. A. Grześkowiak-Krwawicz, War-szawa 1992.
Google Scholar

„Gazeta Narodowa i Obca”, nr 43 z 28 V 1791; nr 44 z 1 VI 1791; nr 46 z 8 VI 1791; nr 49 z 18 VI 1791; nr 5 z 18 I 1792.
Google Scholar

„Gazeta Warszawska”, nr 37 z 7 V 1791 i suplement; nr 38 z 11 V 1791; nr 39 z 14 V 1791; nr 46 z 8 VI 1791, suplement.
Google Scholar

Karpowicz M.F., Kazanie w uroczystość imienin J.K.Mci i pamiątkę ustanowienia Orderu Ś. Stanisła¬wa biskupa i męczennika do Trybunału Gł. W. Ks. Lit. w dzień doszłej wiadomości do Grodna o Konstytucji Rządowej szczęśliwie na wiekopomnym sejmie warszawskim ustanowieonej, mia¬ne dnia 8 maja 1791 roku, Grodno 1791.
Google Scholar

Kazania i inne dzieła jks. Michała Franciszka Karpowicza, biskupa wigierskiego, t. 7: Kazania trybu¬nalskie, Warszawa 1814.
Google Scholar

Kitowicz J., Pamiętniki, czyli Historia polska, oprac. P. Matuszewska, wyd. drugie, Warszawa 2005.
Google Scholar

Kocój H., Konstytucja 3 maja w relacjach posła pruskiego Augusta Fryderyka Ferdynanda Goltza. Wybór, oprac. H. Kocój, Kraków 1999.
Google Scholar

Kocój H., Konstytucja 3 maja w relacjach posła saskiego Franciszka Essena, oprac. H. Kocój, Kraków 2000.
Google Scholar

Kocój H., Konstytucja 3 maja w świetle relacji posła austriackiego Benedykta de Cachégo. Wybór, oprac. H. Kocój, Kraków 2000.
Google Scholar

Konstytucja 3 maja 1791 na podstawie tekstu Ustawy rządowej z Archiwum sejmu czteroletniego przechowywanego w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, oprac. A. Grześkowiak¬-Krwawicz, Warszawa 2018.
Google Scholar

[Makulski F.], Opisanie illuminacyi w dniu 8. maja 1791. roku na anniwersarz imienin Najjaśniejszego Pana nie tylko miasta Warszawy ale i innych miast tak Korony, jako i Litwy z okoliczności nadanej im wolności i zapadłej zbawiennej dla narodu konstytucyi w dniu trzecim maja tegoż roku, Warszawa [1791].
Google Scholar

Ochocki J.D., Pamiętniki, t. 3, Warszawa 1910.
Google Scholar

[Potocki I.], Na pismo, któremu napis O Konstytucji 3 Maja do JWW. Zaleskiego trockiego i Matu-szewcica brzeskiego litewskich posłów odpowiedź, [b.m.w.] [1791], [w:] Za czy przeciw Ustawie Rządowej. Walka publicystyczna o Konstytucję 3 Maja. Antologia, oprac. A. Grześkowiak-Krwa-wicz, Warszawa 1992.
Google Scholar

[Potocki I.], Na usprawiedliwienie się Jaśnie Wielmożnego Imci Pana Dłuskiego, podkomorzego i po¬sła województwa lubelskiego, z manifestu przeciwko Ustawie 3 maja roku 1791 odpowiedź, [b.m.w.] [b.r.w.], [w:] Za czy przeciw Ustawie Rządowej. Walka publicystyczna o Konstytucję 3 Maja. Antologia, oprac. A. Grześkowiak-Krwawicz, Warszawa 1992.
Google Scholar

[Siarczyński A.], Dzień 3 maja roku 1791, Warszawa [1791].
Google Scholar

[Stanisław August Poniatowski], Uwagi nad pismem z druku wyszłym pod tytułem Usprawiedliwienie się JW. Dłuskiego podkomorzego i posła lubelskiego z manifestu przeciwko Ustawie 3 Maja 1791, [b.m.w.] [1791].
Google Scholar

[Suchorzewski J.], Jana Suchorzewskiego, posła kaliskiego odezwa do narodu, wraz z protestacyją dla śladu gwałtu i przemocy, do której w całym prawie sejmie zbliżano, a w dniu trzecim maja 1791 dokonano, [b.m.w.] 1791.
Google Scholar

Trębicki A., Odpowiedź autorowi prawdziwemu Uwag Dyzmy Bończy Tomaszewskiego nad Konstytucją i rewolucją dnia 3 maja, [w:] Za czy przeciw Ustawie Rządowej. Walka publi-cystyczna o Konstytucję 3 Maja. Antologia, oprac. A. Grześkowiak-Krwawicz, Warszawa 1992.
Google Scholar

Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego. Część druga. 1790–1792, oprac. K. Maksimowicz, War-szawa 2000.
Google Scholar

[Wolski M.], Do W.J. księdza Franciszka Ksawerego Dmochowskiego […] z okoliczności wydanego pisma pod tytułem Do JJ. WW. Imć Panów Tadeusza Czackiego, starosty nowogródzkiego, i Mi-kołaja Wolskiego, szambelana JKMci, [b.m.w.] [1791].
Google Scholar

Za czy przeciw Ustawie Rządowej. Walka publicystyczna o Konstytucję 3 Maja. Antologia, oprac. A. Grześkowiak-Krwawicz, Warszawa 1992.
Google Scholar

Opracowania
Google Scholar

Butterwick R., Konstytucja 3 Maja. Testament Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Warszawa 2021.
Google Scholar

Butterwick R., Polska rewolucja a Kościół katolicki 1788–1792, Kraków 2012.
Google Scholar

Danowska E., Jak Tadeusz Czacki w trosce o demokrację walczył z Konstytucją 3 maja, [w:] Oświece¬nie nieoświecone. Tradycja – tożsamość – inność, red. D. Kowalewska, A. Roćko, F. Wolański, Toruń 2022.
Google Scholar

Dziadzio A., Konstytucja 3 maja 1791 roku na tle koncepcji ustrojowych oświecenia, „Państwo i Spo¬łeczeństwo” 2006, t. 6, nr 4.
Google Scholar

Grześkowiak-Krwawicz A., 3 maja 1791 – polska rewolucja, [w:] Stanisław August i jego Rzeczpospo¬lita. Dramat państwa, odrodzenie narodu, red. A. Sołtys, Z. Zielińska, Warszawa 2013.
Google Scholar

Grześkowiak-Krwawicz A., Czy rewolucja może być legalna?, [w:] Czy rewolucja może być legalna? 3 maja 1791 w oczach współczesnych, Warszawa 2012.
Google Scholar

Grześkowiak-Krwawicz A., Czy rewolucja może być legalna? 3 maja 1791 w oczach współczesnych, Warszawa 2012.
Google Scholar

Grześkowiak-Krwawicz A., Deklaracja Stanów Zgromadzonych z 5 czy 3 maja 1791 roku?, „Kwartal¬nik Historyczny” 1992, R. XCIX, nr 1.
Google Scholar

Grześkowiak-Krwawicz A., Dyskurs polityczny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pojęcia i idee, Toruń 2018.
Crossref
Google Scholar

Grześkowiak-Krwawicz A., Dyzmy Bończy Tomaszewskiego atak na Konstytucję 3 Maja, „Wiek Oświecenia” 1993, t. 9.
Google Scholar

Grześkowiak-Krwawicz A., Konstytucja 3 Maja – narodziny mitu, [w:] eadem, Czy rewolucja może być legalna? 3 maja 1791 w oczach współczesnych, Warszawa 2012.
Google Scholar

Grześkowiak-Krwawicz A., O formę rządu czy o rząd dusz? Publicystyka polityczna Sejmu Czterolet¬niego, Warszawa 2000.
Google Scholar

Grześkowiak-Krwawicz A., Publicystyka lat 1791–1792 wobec Konstytucji 3 Maja, [w:] eadem, Czy rewolucja może być legalna? 3 maja 1791 w oczach współczesnych, Warszawa 2012.
Google Scholar

Grześkowiak-Krwawicz A., The Four-Year Sejm (1788–92) – a Polish revolution?, „Przegląd Sejmo-wy” 2021, nr 6(167).
Crossref
Google Scholar

Grześkowiak-Krwawicz A., Walka publicystyczna o Konstytucję 3 Maja. Maj 1791 – maj 1792, [w:] Sejm Czteroletni i jego tradycje, red. J. Kowecki, Warszawa 1991.
Google Scholar

Grześkowiak-Krwawicz A., Wstęp, [w:] Konstytucja 3 maja 1791 na podstawie tekstu Ustawy rządo¬wej z Archiwum sejmu czteroletniego przechowywanego w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, oprac. A. Grześkowiak-Krwawicz, Warszawa 2018.
Google Scholar

Grześkowiak-Krwawicz A., Wstęp, [w:] Za czy przeciw Ustawie Rządowej. Walka publicystyczna o Konstytucję 3 Maja. Antologia, oprac. A. Grześkowiak-Krwawicz, Warszawa 1992.
Google Scholar

Grześkowiak-Krwawicz A., Za czy przeciw Ustawie Rządowej? Historia pewnej polemiki, „Wiek Oświecenia” 1992, t. 8.
Google Scholar

Jurkiewicz W., Propaganda obozu konstytucyjnego, [w:] 200 lat Konstytucji 3 maja, materiały z kon¬ferencji naukowej, red. M. Pawlak, Bydgoszcz 1992.
Google Scholar

Jusupović M., Sejmik preński (1791–1794), „Miscellanea Historico-Iuridica” 2022, t. 21, z. 1.
Crossref
Google Scholar

Kaleta R., Nawracanie posła, „Pamiętnik Literacki” 1958, t. 49, z. 3.
Google Scholar

Kalinka W., Sejm Czteroletni, t. 2, wyd. czwarte [pierwsze po wojnie] Warszawa 1991 [pierwodruk 1880].
Google Scholar

Kądziela Ł., Między zdradą a służbą Rzeczypospolitej. Fryderyk Moszyński w latach 1792–1793, War¬szawa 1993.
Google Scholar

Kądziela Ł., Narodziny Konstytucji 3 maja, Warszawa 1991.
Google Scholar

Kądziela Ł., Od konstytucji do insurekcji. Studia nad dziejami Rzeczypospolitej w latach 1791–1794, Warszawa 2011.
Google Scholar

Kostkiewiczowa T., Poezja polska XVIII wieku wobec Konstytucji 3 maja, [w:] Ku reformie państwa i odrodzeniu moralnemu człowieka. Zbiór rozpraw i artykułów poświęconych dwusetnej rocznicy ustanowienia Konstytucji 3 Maja 1791 roku, red. P. Żbikowski, Rzeszów 1992.
Google Scholar

Kwiatkowska-Jeznach E., Sejmiki lutowe 1792 r. w relacjach „Gazety Narodowej i Obcej” i „Gazety Warszawskiej”, „Acta Universitatis Lodziensis – Folia Historica” 2015, nr 92.
Crossref
Google Scholar

Libera Z., Konstytucja 3 Maja w oczach współczesnych jej poetów, „Niepodległość i Pamięć” 2000, nr 16.
Google Scholar

Lis, Dyzmy Bończy Tomaszewskiego uwagi nad Konstytucją 3 Maja. Z dziejów inspiracji Russowskich „konserwatywnego” republikanizmu, „Horyzonty Polityki” 2011, t. 2, nr 2.
Google Scholar

Maksimowicz K., Konstytucja 3 Maja w anonimowej poezji politycznej lat 1791–1792, [w:] „Rok monarchii konstytucyjnej”. Piśmiennictwo polskie lat 1791–1792 wobec Konstytucji 3 Maja, red. T. Kostkiewiczowa, Warszawa 1992.
Google Scholar

Maksimowicz K., Poezja polityczna a Sejm Czteroletni, Gdańsk 2000.
Google Scholar

Maksimowicz K., Stosunek opinii publicznej do Stanisława Małachowskiego w świetle ulotnej poezji politycznej Sejmu Czteroletniego, [w:] Ku reformie państwa i odrodzeniu moralnemu człowieka. Zbiór rozpraw i artykułów poświęconych dwusetnej rocznicy ustanowienia Konstytucji 3 Maja 1791 roku, red. P. Żbikowski, Rzeszów 1992.
Google Scholar

Michalski J., „Wszystko pójdzie wyśmienicie” (o politycznym optymizmie po 3 maja), [w:] Losy Po-laków w XIX–XX w. Studia ofiarowane Profesorowi Stefanowi Kieniewiczowi w osiemdziesiątą rocznicę Jego urodzin, Warszawa 1987.
Google Scholar

Mizerska, Działalność Antoniego Trębickiego w obronie Konstytucji 3 Maja, „Zeszyty Naukowe Uni¬wersytetu Łódzkiego” 1977, seria 1, nr 23.
Google Scholar

Nawrot D., Obchody pierwszej rocznicy Konstytucji 3 Maja w Warszawie, „Niepodległość i Pamięć” 2000, nr 16.
Google Scholar

Pilat R., O literaturze politycznej Sejmu Czteroletniego (1788–1792), Kraków 1872.
Google Scholar

Rabowicz E., Karpowicz Michał Franciszek h. Korab, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 12, Wrocław– Warszawa–Kraków 1966–1967.
Google Scholar

Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, wyd. drugie, Kraków 1897.
Google Scholar

Sobol R., Ze studiów nad Karpińskim, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967.
Google Scholar

Subera I., Działalność polityczna biskupa Józefa Rybińskiego, „Polonia Sacra” 1957, R. IX, nr 1–4.
Crossref
Google Scholar

Szczygielski W., Referendum trzeciomajowe. Sejmiki lutowe 1792, Łódź 1994.
Google Scholar

Tarnowska A., „Ci nawet sami, którzy stróżami praw są postanowieni, najpierwszymi zachowaczami onych być powinni”. O praworządności w debacie i dziele reformatorskim Sejmu Wielkiego (1788–1792), „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2021, nr 3(61).
Crossref
Google Scholar

Tarnowska A., Rewolucja konstytucyjna – konstytucja rewolucyjna? Postrzeganie Ustawy Rządowej z 3 maja 1791 r., [w:] Rewolucje. Motywy. Idee. Ideologie. Zbiór studiów, red. J. Farysej, G. Ku¬charczyk, K. Siemaszko, Gorzów Wielkopolski 2019.
Google Scholar

Uruszczak W., Konstytucja 3 maja 1791 r. Testament polityczny I Rzeczypospolitej, „Przegląd Sejmo¬wy” 2011, R. XIX, nr 2(103).
Google Scholar

Wierzbicki A., Konstytucja 3 maja w historiografii polskiej, Warszawa 1993.
Google Scholar

Zielińska Z., Sejm Czteroletni: późny triumf idei demokracji szlacheckiej, [w:] Konstytucja 3 Maja. 200-lecie tradycji, red. B. Grochulska, Warszawa 1994.
Google Scholar

Zielińska Z., Suchorzewski Jan h. Zaremba (ok. 1754–1804 lub 1809), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 45, Warszawa–Kraków 2007–2008.
Google Scholar

Ziółek J., Duchowieństwo wobec ustanowienia Konstytucji 3 maja, [w:] Pierwsza w Europie. 200 rocznica Konstytucji 3 maja 1791–1991, red. H. Kocój, Katowice 1989.
Google Scholar

Żbikowski P., Potępienie i obrona Ustawy Rządowej z 3 maja 1791 roku. Wokół sporu Antoniego Trębickiego z Dyzmą Bończą Tomaszewskim, [w:] Ku reformie państwa i odrodzeniu moralnemu człowieka. Zbiór rozpraw i artykułów poświęconych dwusetnej rocznicy ustanowienia Konstytu¬cji 3 Maja 1791 roku, red. P. Żbikowski, Rzeszów 1992.
Google Scholar