Uwagi o podręczniku Barbary Rafałowskiej Język polski. Podręcznik dla klasy trzeciej jako przyczynek do badań wydawnictw Komitetu ds. Dzieci Polskich w ZSRR (1943–1946)

Tamara Graczykowska

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
https://orcid.org/0000-0002-6715-363X


Аннотация

Komitet ds. Dzieci Polskich w ZSRR (Kompoldiet) został powołany w Moskwie z inicjatywy środowisk lewicowych i funkcjonował w latach 1943–1946. Jedną z ważniejszych spraw w jego działalności było zapewnienie polskim placówkom w ZSRR programów szkolnych, materiałów dydaktycznych, podręczników. Celem artykułu jest omówienie publikacji Barbary Rafałowskiej Język polski. Podręcznik dla klasy trzeciej wydanej przez Kompoldiet w 1944 r. pod kątem zawartych w nim treści ideologicznych oraz omówienie jego szaty językowej. Pozycja ta wraz z innymi wydawnictwami Komitetu (podręcznikami
do nauki języka polskiego, matematyki, geografii, historii, przyrody, śpiewnikami) będzie elementem szerszego opracowania – Zesłańcza „edukacja”. Podręczniki dla polskich dzieci opracowane przez Komitet ds. Dzieci Polskich w ZSRR w latach 1941–1946.
Historia – ideologia – język. Omówione w artykule przykłady wyekscerpowane z podręcznika Rafałowskiej, zarówno te językowe, jak i dotyczące kwestii ideologicznych, pokazały, jak cennym i bogatym źródłem materiału będą wydawnictwa Kompoldietu, a ich opracowanie doprowadzi do uzupełnienia wiedzy o całokształcie edukacji w ZSRR, przede wszystkim w latach II wojny światowej, która jest mało znana, a bardzo potrzebna.


Ключевые слова:

Komitet ds. Dzieci Polskich, ZSSR, podręczniki, ideologia, język


Afanas’ev P.O., Šapošnikov I.N. (1941): Učebnik russkogo âzyka. Č. II. 3-j i 4-j klassy. Dlâ načalʹnoj školy (Grammatika i pravopisanie). Moskva.   Google Scholar

Balk H., Charszewska Z. (1940): Elementarz. Kijów–Lwów.   Google Scholar

Boćkowski D. (1995): Jak pisklęta z gniazda. Dzieci polskie w ZSRR w okresie II wojny światowej. Warszawa–Wrocław.   Google Scholar

Boćkowski D. (1999): Czas nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w ZSRR i opieka nad nimi placówek polskich w latach 1940–1943. Warszawa.   Google Scholar

Dombroski Cz. (1932): Ze słownictwa i gramatyki języka ludności polskiej na Białorusi Sowieckiej. Mińsk (przedruk: „Acta Baltico-Slavica” 2001–2002. T. XXVI, s. 195–272).   Google Scholar

Dubisz S. (2013): Rozwój słownictwa polszczyzny ogólnej w jej najnowszych dziejach. [W:] 70 lat współczesnej polszczyzny. Zjawiska, procesy, tendencje. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Janowi Mazurowi. Red. A. Dunin-Dudkowska, A. Małyska. Lublin, s. 109–130.   Google Scholar

Dubisz S. (2020): Najnowsze dzieje języka polskiego. Rozwój polszczyzny w latach 1918–2018. Warszawa.   Google Scholar

Dzienis-Teodorczuk M. (2015): Pośród obcych. Deportowane, w latach 1940–1941, dzieci w sowieckich domach dziecka. [W:] Sybir. Doświadczenia – pamięć. Red. A. Głowacki. Białystok, s. 129–140.   Google Scholar

Dzięgiel E., Czarnecka K., Kowalska D., Janushevska L. (2016): Polskojęzyczna prasa na Ukrainie Sowieckiej. Kraków.   Google Scholar

Głowacki A. (1989): Przemieszczenie obywateli polskich w Związku Radzieckim w 1944 roku. „Acta Universitatis Lodzieniesis. Folia Historica” 32.   Google Scholar

Głowacki A. (1998): Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1939–1941. Łódź.   Google Scholar

Głowacki A. (2016): Problemy edukacji dzieci polskich zesłańców (1941–1946). „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1–2, s. 173–193.   Google Scholar

Głowacki A. (2019): Na pomoc zesłańczej edukacji. Działalność wydawnicza Komitetu do spraw Dzieci Polskich w ZSRR (1943–1946). Łódź.   Google Scholar

Głowacki A. (2022): W tajdze i stepie. O deportacjach obywateli polskich w głąb Związku Sowieckiego w latach 1940–1941. Białystok.   Google Scholar

Graczykowska T. (2007a): Rusycyzmy i sowietyzmy we „Wspomnieniach” Wandy Wasilewskiej. „Linguistica Bidgostiana” IV, s. 158–170.   Google Scholar

Graczykowska T. (2007b): Rusycyzmy i sowietyzmy w tekstach Tomasza Dąbala (przedstawiciela polskich komunistów przebywających w okresie międzywojennym w ZSRR). [W:] Język, historia, polityka. Red. E. Laskowska, M. Jaracz. Bydgoszcz, s. 39–51.   Google Scholar

Graczykowska T. (2018): Słownictwo „Trybuny Radzieckiej” wydawanej w Moskwie w latach 1927–1938. Bydgoszcz.   Google Scholar

Grek-Pabisowa I., Ostrówka M., Biesiadowska-Magdziarz B. (2008): Język polski na Białorusi. Polszczyzna pisana. Warszawa.   Google Scholar

Hryciuk G. (2023): Przesiedleńcy. Wielka epopeja Polaków, 1944–1946. Kraków.   Google Scholar

Jodłowski S. (1979): Losy polskiej ortografii. Warszawa.   Google Scholar

Kaniewska A. (2015): Polskie szkolnictwo w Ałtajskim Kraju w latach 1940–1946. Zarys problemu. [W:] Sybir. Doświadczenia – pamięć. Red. A. Głowacki. Białystok, s. 145–156.   Google Scholar

Karaś H. (1996): Rusycyzmy słownikowe w polszczyźnie okresu zaborów. Warszawa.   Google Scholar

Karcevskij S.I. (1923): Âzyk, vojna i revolûciâ. Berlin.   Google Scholar

Kaszewska S. (1944): Geografja Polski. Moskwa.   Google Scholar

Komunikat Komitetu Ortograficznego P.A.U. (1936). „Język Polski” 21, s. 78–81.   Google Scholar

Kowalczyk W. (2007): Moje sybirackie dzieciństwo. [W:] „Na bocznicy czekały na nas bydlęce wagony”. Wspomnienia sybiraków. Oprac. G. Jenczelewska-Stolarczyk. Wrocław, s. 85–95.   Google Scholar

Kowalska E. (1998): Przeżyć i wrócić! Polscy zesłańcy lat 1940–1941 w ZSRR i ich losy do roku 1946. Warszawa.   Google Scholar

Krasnowolski A. (1919): Najpospolitsze błędy językowe, zdarzające się w mowie i piśmie polskim. Warszawa.   Google Scholar

Królikowski Ł. (2008): Skradzione dzieciństwo. Polskie dzieci na tułaczym szlaku 1939–1950. Kraków.   Google Scholar

Kryńska E.J. (2022): Deportacje i zniewolenie polskich dzieci wywiezionych w głąb Związku Sowieckiego w latach 1939–1941. [W:] Dziecko w historii – między godnością a zniewoleniem. T. 2: Godność jako źródło naszego człowieczeństwa. Red. E.J. Kryńska i in.   Google Scholar

Białystok, s. 67–93.   Google Scholar

Kurzowa Z. (1993): Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI–XX w. Warszawa–Kraków.   Google Scholar

Ladorucka L. (2019): Komitet do spraw Dzieci polskich w ZSRR w latach 1943–1946. [W:] W drodze do władzy. Struktury komunistyczne realizujące politykę Rosji Sowieckiej i ZSRS wobec Polski (1917–1945). Red. E. Kowalczyk, K. Rokicki. Warszawa, s. 433–445.   Google Scholar

Marszałek M. (2006): Słownictwo wydawnictw książkowych drukowanych na Radzieckiej Litwie. Opis dyferencjalny. Bydgoszcz.   Google Scholar

Materialy po organizacji učreždenij dla pol’skih detej w SSSR. Moskva 1943.   Google Scholar

Mazurkiewicz A. (1994): Czerwony buran. Z Kurpiowszczyzny przez Kazachstan nad morze. Kraków.   Google Scholar

Mędelska J. (2000): Język polskiej prasy wileńskiej (1945–1979). T. 2. Lata 1945–1959. Bydgoszcz.   Google Scholar

Mędelska J. (2001): Język polskiej prasy wileńskiej (1945–1979). T. 3. Lata 1960–1979. Cz. 1: Fonetyka, słowotwórstwo, fleksja, składnia. Bydgoszcz.   Google Scholar

Mędelska J. (2004): Język polskiej prasy wileńskiej (1945–1979). T. 3. Lata 1960–1979. Cz. 2: Słownictwo, wyrazy. Bydgoszcz.   Google Scholar

Mil H. (2007): Moja syberyjska droga. [W:] „Na bocznicy czekały na nas bydlęce wagony”. Wspomnienia sybiraków. Oprac. G. Jenczelewska-Stolarczyk. Wrocław, s. 43–55.   Google Scholar

Nowak R.K. (2019): Związek Patriotów Polskich w służbie Sowietów. [W:] W drodze do władzy. Struktury komunistyczne realizujące politykę Rosji Sowieckiej i ZSRS wobec Polski (1917–1945). Red. E. Kowalczyk, K. Rokicki. Warszawa, s. 399–431.   Google Scholar

Ostaszewska D. (1996): Wpływy rosyjskie i ukraińskie. [W:] Język polski czasu drugiej wojny światowej (1939–1945). Red. I. Bajerowa. Warszawa, s. 271–281.   Google Scholar

Pankowski Cz. (1986): Powojenne słowniki a współczesna polszczyzna. [W:] Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień. Red. H. Kurkowska. Warszawa, s. 261–262.   Google Scholar

Pihan A. (1999): Warstwa nowej leksyki we wspomnieniach Sybiraków z lat 1939–1945. [W:] Poznańskie Spotkania Językoznawcze. Red. Z. Krążyńska, Z. Zagórski. T. 5. Poznań, s. 117–124.   Google Scholar

Pisarkowa K. (1984): Historia składni języka polskiego. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.   Google Scholar

Plan godzin lekcyjnych dla V, VI i VII klasy niepełnej średniej szkoły dla dzieci polskich w ZSRR na rok szkolny 1943/44 (1943). Moskwa.   Google Scholar

Program szkoły początkowej dla polskich dzieci w ZSRR. Kl. I–IV. Język polski (1943). Moskwa   Google Scholar

Theiss W. (2012): Sieroctwo wojenne polskich dzieci (1939–1945). Zarys problematyki. „Przegląd Pedagogiczny” 1, s. 79–95.   Google Scholar

Trela E. (1983): Edukacja dzieci polskich w Związku Radzieckim w latach 1941–1946. Warszawa.   Google Scholar

Trela-Mazur E. (1992): Losy Polaków i dzieci polskich w ZSRR w latach 1941–1946 (z uwzględnieniem repatriacji). [W:] Mniejszości polskie i Polonia w ZSRR. Red. H. Kubiak, T. Paleczny, J. Rokicki, M. Wawrykiewicz. Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 274–286.   Google Scholar

Wilczewska K. (1966): Czasowniki zwrotne we współczesnej polszczyźnie. Toruń.   Google Scholar

Wojtasik K. (2006). Wspomnienia Janiny Pekajewicz. [W:] Deportacje Polaków z Kresów Wschodnich na Sybir. Red. Cz. Kucharska, Z. Popławski. Piła, s. 135–143.   Google Scholar

Wróbel-Lipowa K. (2010): Edukacja dzieci polskich w Związku Radzieckim w okresie drugiej wojny światowej. [W:] Edukacja w warunkach zniewolenia i autonomii (1945–2009). Red. E. Gorloff, R. Grzybowski, A. Kołakowski. Kraków, s. 15–28.   Google Scholar


Опубликован
2025-06-27

##plugins.themes.libcom.cytowania##

Graczykowska, T. (2025). Uwagi o podręczniku Barbary Rafałowskiej Język polski. Podręcznik dla klasy trzeciej jako przyczynek do badań wydawnictw Komitetu ds. Dzieci Polskich w ZSRR (1943–1946). Prace Językoznawcze, 27(2), 235–251. https://doi.org/10.31648/pj.11312

Tamara Graczykowska 
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
https://orcid.org/0000-0002-6715-363X