Some remarks on the textbook Język polski. Podręcznik dla klasy trzeciej by Barbara Rafałowska – a contribution to research on the publications of the Committee for Polish Children in the USSR (1943–1946)

Tamara Graczykowska

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
https://orcid.org/0000-0002-6715-363X


Abstract

The Committee for Polish Children in the USSR (Kompoldiet) was established in Moscow
following a political left-wing initiative and operated in the years 1943–1946. One of the
most important issues in its activities was to provide Polish institutions in the USSR
with school curricula, teaching materials, and textbooks. The aim of this article is to
discuss Barbara Rafałowska’s Język polski. Podręcznik dla klasy trzeciej published by
Kompoldiet in 1944 in terms of its ideological content and to analyse its linguistic design.
The textbook, together with other publications of the Committee (textbooks for learning
Polish, mathematics, geography, history, nature, or songbooks) will be part of a broader
study – Zesłańcza „edukacja”. Podręczniki dla polskich dzieci opracowane przez Komitet
ds. Dzieci Polskich w ZSRR w latach 1941–1946. Historia – ideologia – język. Examples
discussed in the article, excerpted from Rafałowska’s textbook, both the linguistic ones and
those related to ideological issues, show that the Kompoldiet publications are a valuable
and rich source of material, and their scrutiny and compilation will lead to extending the
knowledge on education in the USSR, especially during World War II, which is modest
at the moment but very much needed.


Keywords:

Committee for Polish Children, the USSR, textbooks, ideology, language, 1943–1946


Afanas’ev P.O., Šapošnikov I.N. (1941): Učebnik russkogo âzyka. Č. II. 3-j i 4-j klassy. Dlâ načalʹnoj školy (Grammatika i pravopisanie). Moskva.   Google Scholar

Balk H., Charszewska Z. (1940): Elementarz. Kijów–Lwów.   Google Scholar

Boćkowski D. (1995): Jak pisklęta z gniazda. Dzieci polskie w ZSRR w okresie II wojny światowej. Warszawa–Wrocław.   Google Scholar

Boćkowski D. (1999): Czas nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w ZSRR i opieka nad nimi placówek polskich w latach 1940–1943. Warszawa.   Google Scholar

Dombroski Cz. (1932): Ze słownictwa i gramatyki języka ludności polskiej na Białorusi Sowieckiej. Mińsk (przedruk: „Acta Baltico-Slavica” 2001–2002. T. XXVI, s. 195–272).   Google Scholar

Dubisz S. (2013): Rozwój słownictwa polszczyzny ogólnej w jej najnowszych dziejach. [W:] 70 lat współczesnej polszczyzny. Zjawiska, procesy, tendencje. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Janowi Mazurowi. Red. A. Dunin-Dudkowska, A. Małyska. Lublin, s. 109–130.   Google Scholar

Dubisz S. (2020): Najnowsze dzieje języka polskiego. Rozwój polszczyzny w latach 1918–2018. Warszawa.   Google Scholar

Dzienis-Teodorczuk M. (2015): Pośród obcych. Deportowane, w latach 1940–1941, dzieci w sowieckich domach dziecka. [W:] Sybir. Doświadczenia – pamięć. Red. A. Głowacki. Białystok, s. 129–140.   Google Scholar

Dzięgiel E., Czarnecka K., Kowalska D., Janushevska L. (2016): Polskojęzyczna prasa na Ukrainie Sowieckiej. Kraków.   Google Scholar

Głowacki A. (1989): Przemieszczenie obywateli polskich w Związku Radzieckim w 1944 roku. „Acta Universitatis Lodzieniesis. Folia Historica” 32.   Google Scholar

Głowacki A. (1998): Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1939–1941. Łódź.   Google Scholar

Głowacki A. (2016): Problemy edukacji dzieci polskich zesłańców (1941–1946). „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1–2, s. 173–193.   Google Scholar

Głowacki A. (2019): Na pomoc zesłańczej edukacji. Działalność wydawnicza Komitetu do spraw Dzieci Polskich w ZSRR (1943–1946). Łódź.   Google Scholar

Głowacki A. (2022): W tajdze i stepie. O deportacjach obywateli polskich w głąb Związku Sowieckiego w latach 1940–1941. Białystok.   Google Scholar

Graczykowska T. (2007a): Rusycyzmy i sowietyzmy we „Wspomnieniach” Wandy Wasilewskiej. „Linguistica Bidgostiana” IV, s. 158–170.   Google Scholar

Graczykowska T. (2007b): Rusycyzmy i sowietyzmy w tekstach Tomasza Dąbala (przedstawiciela polskich komunistów przebywających w okresie międzywojennym w ZSRR). [W:] Język, historia, polityka. Red. E. Laskowska, M. Jaracz. Bydgoszcz, s. 39–51.   Google Scholar

Graczykowska T. (2018): Słownictwo „Trybuny Radzieckiej” wydawanej w Moskwie w latach 1927–1938. Bydgoszcz.   Google Scholar

Grek-Pabisowa I., Ostrówka M., Biesiadowska-Magdziarz B. (2008): Język polski na Białorusi. Polszczyzna pisana. Warszawa.   Google Scholar

Hryciuk G. (2023): Przesiedleńcy. Wielka epopeja Polaków, 1944–1946. Kraków.   Google Scholar

Jodłowski S. (1979): Losy polskiej ortografii. Warszawa.   Google Scholar

Kaniewska A. (2015): Polskie szkolnictwo w Ałtajskim Kraju w latach 1940–1946. Zarys problemu. [W:] Sybir. Doświadczenia – pamięć. Red. A. Głowacki. Białystok, s. 145–156.   Google Scholar

Karaś H. (1996): Rusycyzmy słownikowe w polszczyźnie okresu zaborów. Warszawa.   Google Scholar

Karcevskij S.I. (1923): Âzyk, vojna i revolûciâ. Berlin.   Google Scholar

Kaszewska S. (1944): Geografja Polski. Moskwa.   Google Scholar

Komunikat Komitetu Ortograficznego P.A.U. (1936). „Język Polski” 21, s. 78–81.   Google Scholar

Kowalczyk W. (2007): Moje sybirackie dzieciństwo. [W:] „Na bocznicy czekały na nas bydlęce wagony”. Wspomnienia sybiraków. Oprac. G. Jenczelewska-Stolarczyk. Wrocław, s. 85–95.   Google Scholar

Kowalska E. (1998): Przeżyć i wrócić! Polscy zesłańcy lat 1940–1941 w ZSRR i ich losy do roku 1946. Warszawa.   Google Scholar

Krasnowolski A. (1919): Najpospolitsze błędy językowe, zdarzające się w mowie i piśmie polskim. Warszawa.   Google Scholar

Królikowski Ł. (2008): Skradzione dzieciństwo. Polskie dzieci na tułaczym szlaku 1939–1950. Kraków.   Google Scholar

Kryńska E.J. (2022): Deportacje i zniewolenie polskich dzieci wywiezionych w głąb Związku Sowieckiego w latach 1939–1941. [W:] Dziecko w historii – między godnością a zniewoleniem. T. 2: Godność jako źródło naszego człowieczeństwa. Red. E.J. Kryńska i in.   Google Scholar

Białystok, s. 67–93.   Google Scholar

Kurzowa Z. (1993): Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI–XX w. Warszawa–Kraków.   Google Scholar

Ladorucka L. (2019): Komitet do spraw Dzieci polskich w ZSRR w latach 1943–1946. [W:] W drodze do władzy. Struktury komunistyczne realizujące politykę Rosji Sowieckiej i ZSRS wobec Polski (1917–1945). Red. E. Kowalczyk, K. Rokicki. Warszawa, s. 433–445.   Google Scholar

Marszałek M. (2006): Słownictwo wydawnictw książkowych drukowanych na Radzieckiej Litwie. Opis dyferencjalny. Bydgoszcz.   Google Scholar

Materialy po organizacji učreždenij dla pol’skih detej w SSSR. Moskva 1943.   Google Scholar

Mazurkiewicz A. (1994): Czerwony buran. Z Kurpiowszczyzny przez Kazachstan nad morze. Kraków.   Google Scholar

Mędelska J. (2000): Język polskiej prasy wileńskiej (1945–1979). T. 2. Lata 1945–1959. Bydgoszcz.   Google Scholar

Mędelska J. (2001): Język polskiej prasy wileńskiej (1945–1979). T. 3. Lata 1960–1979. Cz. 1: Fonetyka, słowotwórstwo, fleksja, składnia. Bydgoszcz.   Google Scholar

Mędelska J. (2004): Język polskiej prasy wileńskiej (1945–1979). T. 3. Lata 1960–1979. Cz. 2: Słownictwo, wyrazy. Bydgoszcz.   Google Scholar

Mil H. (2007): Moja syberyjska droga. [W:] „Na bocznicy czekały na nas bydlęce wagony”. Wspomnienia sybiraków. Oprac. G. Jenczelewska-Stolarczyk. Wrocław, s. 43–55.   Google Scholar

Nowak R.K. (2019): Związek Patriotów Polskich w służbie Sowietów. [W:] W drodze do władzy. Struktury komunistyczne realizujące politykę Rosji Sowieckiej i ZSRS wobec Polski (1917–1945). Red. E. Kowalczyk, K. Rokicki. Warszawa, s. 399–431.   Google Scholar

Ostaszewska D. (1996): Wpływy rosyjskie i ukraińskie. [W:] Język polski czasu drugiej wojny światowej (1939–1945). Red. I. Bajerowa. Warszawa, s. 271–281.   Google Scholar

Pankowski Cz. (1986): Powojenne słowniki a współczesna polszczyzna. [W:] Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień. Red. H. Kurkowska. Warszawa, s. 261–262.   Google Scholar

Pihan A. (1999): Warstwa nowej leksyki we wspomnieniach Sybiraków z lat 1939–1945. [W:] Poznańskie Spotkania Językoznawcze. Red. Z. Krążyńska, Z. Zagórski. T. 5. Poznań, s. 117–124.   Google Scholar

Pisarkowa K. (1984): Historia składni języka polskiego. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.   Google Scholar

Plan godzin lekcyjnych dla V, VI i VII klasy niepełnej średniej szkoły dla dzieci polskich w ZSRR na rok szkolny 1943/44 (1943). Moskwa.   Google Scholar

Program szkoły początkowej dla polskich dzieci w ZSRR. Kl. I–IV. Język polski (1943). Moskwa   Google Scholar

Theiss W. (2012): Sieroctwo wojenne polskich dzieci (1939–1945). Zarys problematyki. „Przegląd Pedagogiczny” 1, s. 79–95.   Google Scholar

Trela E. (1983): Edukacja dzieci polskich w Związku Radzieckim w latach 1941–1946. Warszawa.   Google Scholar

Trela-Mazur E. (1992): Losy Polaków i dzieci polskich w ZSRR w latach 1941–1946 (z uwzględnieniem repatriacji). [W:] Mniejszości polskie i Polonia w ZSRR. Red. H. Kubiak, T. Paleczny, J. Rokicki, M. Wawrykiewicz. Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 274–286.   Google Scholar

Wilczewska K. (1966): Czasowniki zwrotne we współczesnej polszczyźnie. Toruń.   Google Scholar

Wojtasik K. (2006). Wspomnienia Janiny Pekajewicz. [W:] Deportacje Polaków z Kresów Wschodnich na Sybir. Red. Cz. Kucharska, Z. Popławski. Piła, s. 135–143.   Google Scholar

Wróbel-Lipowa K. (2010): Edukacja dzieci polskich w Związku Radzieckim w okresie drugiej wojny światowej. [W:] Edukacja w warunkach zniewolenia i autonomii (1945–2009). Red. E. Gorloff, R. Grzybowski, A. Kołakowski. Kraków, s. 15–28.   Google Scholar


Published
2025-06-27

Cited by

Graczykowska, T. (2025). Some remarks on the textbook Język polski. Podręcznik dla klasy trzeciej by Barbara Rafałowska – a contribution to research on the publications of the Committee for Polish Children in the USSR (1943–1946). Papers in Linguistics, 27(2), 235–251. https://doi.org/10.31648/pj.11312

Tamara Graczykowska 
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
https://orcid.org/0000-0002-6715-363X