Czy fińskie äiti ‘matka’ jest zapożyczeniem gockim?

Krzysztof Tomasz Witczak; Katarzyna Wojan

doi:10.31648/pj.11310

Czy fińskie äiti ‘matka’ jest zapożyczeniem gockim?

Krzysztof Tomasz Witczak

Uniwersytet Łódzki
https://orcid.org/0000-0001-8895-974X

Katarzyna Wojan

Uniwersytet Gdański
https://orcid.org/0000-0002-0368-727X

DOI: https://doi.org/10.31648/pj.11310

Abstrakt

W literaturze przedmiotu dostrzeżono, że gocki termin aiþei f. ‘matka’ posiada nordyckie i zachodniogermańskie odpowiedniki, lecz nie wykazuje wyrazów pokrewnych w innych językach indoeuropejskich. Jego początki, a także etymologia, motywacja semantyczna i struktura morfologiczna, pozostają niejasne. Z drugiej strony, w językach zachodniofińskich (bałtyckofińskich) funkcjonuje zbliżony fonologicznie termin *äitei ‘matka’ (por. stfi. äitei [1548] w zapisie Mikaela Agrykoli), poświadczony w językach: fińskim, karelskim, estońskim i võro oraz ich licznych dialektach i gwarach. Nie ulega wątpliwości, że mamy tu do czynienia z pradawnym zapożyczeniem powstałym na skutek prehistorycznych kontaktów językowych między ludnością pragermańską i zachodniofińską. Dotychczasowa literatura przedmiotu wskazywała jednomyślnie na germańskie źródło zapożyczenia. W niniejszej pracy autorzy opowiadają się za fińską genezą tego terminu pokrewieństwa. Prawidłowy kierunek zapożyczenia (goc. aiþei < pgerm. *aiþī- ← bfi. *äitei) jest motywowany zarówno przekonującą etymologią (bfi. *äitei ‘matka’, także ‘staruszka’ ← ur. *äji ‘stary, wielki’, *äjjä ‘starzec, dziadek’), jak i doskonałą paralelą morfologiczną (bfi. *neitei ‘panna, dziewczyna’ < ufi. *nejδej ‘ts.’ ← ur. *näxi ‘młoda kobieta’).

Słowa kluczowe:

etymologia, języki uralskie, leksyka, słowotwórstwo, terminologia pokrewieństwa, zapożyczenia

Bibliografia

Agricola M. (1548): Se Wsi Testamenti. [Prentättu Stocholmis]. Google Scholar

Aikio A. (2020): Uralic Etymological Dictionary. (draft version of entries A–Ć) (opened for comments and discussion on , 1/17/2020). Google Scholar

Ahlqvist A. (1871): De vestfinska språkens kulturord. Ett linguistiskt bidrag till Finnarnes äldre kulturhistoria. Helsingfors. Google Scholar

Ahlqvist A. (1875): Die Kulturwörter der westfinnischen Sprachen: ein Beitrag zu der älteren Kulturgeschichteder Finnen. Helsingfors. Google Scholar

ALFE 2007 = Atlas Linguarum Fennicarum. Itämerensuomalainen kielikartasto. Vol. II. Helsinki. Google Scholar

Collinder B. (1977): Fenno-Ugric Vocabulary. An Etymological Dictionary of the Uralic Language. Hamburg. Google Scholar

EMS 1995 = Eesti murrete sõnaraamat. T. I. Cz. 3. Tallinn. Google Scholar

Feist S. (1923): Etymologisches Wörterbuch der gotischen Sprache. Halle a. Saale. Google Scholar

Feist S. (1929): Illyrisch-Germanisches. „Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur” LIII, s. 397–401.
Crossref Google Scholar

Fromm H. (1957–1958): Die ältesten germanischen Lehnwörter im Finnischen. „Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur” LXXXVIII, s. 81–101, 211–240, 299–324. Google Scholar

Grienberger Th. von (1900): Untersuchungen zur gotischen Wortkunde. Wien. Google Scholar

Häkkinen K. (red.) (1987): Etymologinen sanakirja. Helsinki. Google Scholar

Häkkinen K. (2004): Nykysuomen etymologinen sanakirja. Helsinki. Google Scholar

Häkkinen K. (2006): Mistä sanat tulevat. Suomalaista etymologiaa. Helsinki. Google Scholar

Hallenius M. (1732): De Borea-Fennia. Aboae. Google Scholar

Heikkilä E. (2017): Äitin kielestä äidinkieleen. Kotimaisten kielten keskus. 11.5.2017 10.23, , dostęp 30.08.2023. Google Scholar

Hermann E. (1918): Nachrichten von der Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen. Google Scholar

Holthausen F. (1934): Gothisches etymologisches Wörterbuch. Heidelberg. Google Scholar

Honti L. (1982): Geschichte des obugrischen Vokalismus der ersten Silbe. Budapest.
Crossref Google Scholar

Ihre J. (1769): Glossarium Suiogothicum. Upsaliae. Google Scholar

Iivonen A. (1993): Paradigmaattisia ja syntagmaattisia näkökohtia lapsen foneettis-fonologisessa kehityksessä. [W:] Lapsen kielen normaali ja poikkeava kehitys. Red. A. Iivonen, A. Lieko, P. Korpilahti. Helsinki, s. 34–77. Google Scholar

Jakobson R. (1962): Why “Mama” and “Papa”? [W:] Selected Writings. Vol. I: Phonological Studies. The Hague, s. 538–545. Google Scholar

Katičić R. (1976): Ancient Languages of the Balkans. The Hague–Paris.
Crossref Google Scholar

Korhonen M. (1981): Johdatus lapin kielen historiaan. Jyväskylä. Google Scholar

Krahe H. (1933): Ist got. aiþei usw. ein illyrisches Lehnwort?. „Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur” LVII, s. 426–428.
Crossref Google Scholar

Kroonen G. (2013): Etymological Dictionary of Proto-Germanic. Leiden–Boston. Google Scholar

Kylstra A.D. (1961): Geschichte der germanisch-finnischen Lehnwortforschung. Assen. Google Scholar

Laaksonen M. (2014): Puoliveli ja bonusäiti – uusperheen nimitysten kirjoa. „Kielikello” 2, , dostęp 30.08.2023. Google Scholar

LÄGLOS 2012 = A.D. Kylstra, S.-L. Hahmo, T. Hofstra, O. Nikkila (2012): Lexikon der älteren germanischen Lehnworter in den ostseefinnischen Sprachen. Amsterdam–New York.
Crossref Google Scholar

Lehmann W.P. (1986): A Gothic Etymological Dictionary. Leiden.
Crossref Google Scholar

Lehtiranta J. (1989): Yhteissaamelainen sanasto. Helsinki. Google Scholar

Levitskij V.V. (2010): Ètimologičeskij slovar’ germanskih jazykov. T. I. Vinnitsa. Google Scholar

Lytkin V.I., Guljaev E.S. (1970): Kratkij ètimologičeskij slovar’ komi jazyka. Moskva. Google Scholar

Nirvi R.E. (1937): Synonyymien ja synonyymisluoteisten sanojen syrjäytymisestä ja katoamisesta. „Virittäjä” XLI, s. 45–58. Google Scholar

Ojansuu H. (1918): Altes und Neues zu den germanisch-finnischen Berührungen. „Neuphilologische Mitteilungen” XIX, s. 49–61. Google Scholar

Orel V. (2003): A Handbook of Germanic Etymology. Leiden–Boston. Google Scholar

Pajusalu K. (2010): Äidin nimityksiä viron murteissa. [W:] Sanoista kirjakieliin. Juhlakirja Kaisa Häkkiselle 17. marraskuuta 2010. Helsinki, s. 329–334. Google Scholar

Rédei K. (1986–1988): Uralisches etymologisches Wörterbuch. Vol. I. Budapest. Vol. II. Wiesbaden. Google Scholar

Ruppel K. (b.r.w.): Äiti ja emä. „Nyt: Asiantuntijoiden kirjoituksia ajankohtaisista kielikysymyksistä”. Kotimaisten kielten keskus, , dostęp Google Scholar

08.2023. Google Scholar

Sammallahti P. (1988): Historical phonology of the Uralic languages. [W:] The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences. Red. D. Sinor. Leiden–New York–København–Köln, s. 478–554.
Crossref Google Scholar

Sammallahti P. (1998): The Saami Languages. An Introduction. Kárášjohka. Google Scholar

Saareste A. (1924): Leksikaalseist vahekordadest eesti murretes. „Acta et Commentationes Universitatis Dorpatensis” VI, 1, s. 120–123. Google Scholar

Setälä E.N. (1913): Bibliographisches Verzeichnis der in der Literatur behandelten älteren germanischen Bestandteile in den ostseefinnischen Sprachen. „Finnisch-Ugrische Forschungen” XIII, s. 345–475. Google Scholar

Sköld T. (1994): Finn. äiti ’Mutter’, ein germanisches Lehnwort. [W:] Sprache als lebendiger Kulturspiegel. Festschrift für Astrid Stedje. Red. M. Todtenhaupt, I. Valfridsson. Umeå Stockholm, s. 179–184. Google Scholar

SSA 2001 = Suomen sanojen alkuperä. Etymologinen sanakirja. Toim. E. Itkonen, U-M. Kulonen. T. I–III. Jyväskylä–Helsinki. Google Scholar

Suhonen S. (2007): Atlas Linguarum Fennicarum. Itämerensuomalainen kielikartasto. T. II. Helsinki. Google Scholar

Thomsen V. (1869): Den gotiske sprogklasses indflydelse på den finske. En sproghistorisk undersøgelse. København. Google Scholar

Thomsen V. (1870): Über den Einfluß der germanischen Sprachen auf die Finnisch-Lappischen. Eine sprachgeschichliche Untersuchung. Halle a. Saale. Google Scholar

Tunkelo E.A. (1913): Wortgeschichtliche Beiträge. „Finnisch-Ugrische Forschungen“ XIII, s. 74–119. Google Scholar

Uhlenbeck C.C. (1900): Kurzgefasstes etymologisches Wörterbuch der gotische Sprache. Zweite verbesserte Auflage. Amsterdam. Google Scholar

Uhlenbeck C.C. (1902): Zur gotischen Etymologie. „Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur” XXVII, s. 113–136.
Crossref Google Scholar

Vehmaskoski M. (1989): Äijät ja ämmät, vaarit ja muorit. Isovanhempien nimitykset suomen murteissa. „Kielikello” 3, , dostęp 30.08.2023. Google Scholar

Vestring S.H. (1998): Lexicon Esthonico Germanicum. Tartu. Google Scholar

Wiedemann F.J. (1869): Ehstnisch-Deutsches Wörterbuch. St. Petersburg. (Reprinted as Eesti-saksa sõnaraamat in 1973 in Tallinn). Google Scholar

Pobierz

Opublikowane

2025-06-27

Cited By /
Share

Witczak, K. T., & Wojan, K. (2025). Czy fińskie äiti ‘matka’ jest zapożyczeniem gockim?. Prace Językoznawcze, 27(2), 201–216. https://doi.org/10.31648/pj.11310