Relacja przeciwieństwa znaczeniowego między dwiema jednostkami leksykalnymi z perspektywy przeciętnego użytkownika języka. Badanie psycholingwistyczne
Nawoja Mikołajczak-Matyja
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniuhttps://orcid.org/0000-0003-2282-8960
Abstrakt
Artykuł dotyczy zagadnienia przeciwieństwa znaczeniowego jako problemu interdyscyplinarnego i zawiera próbę sprawdzenia psychologicznej realności językoznawczego sposobu pojmowania tej relacji. Wykazano, że ujmowanie istoty przeciwieństwa znaczeniowego jako połączenia podobieństw i różnic stanowi punkt wyjścia językoznawczych analiz na temat tej relacji, bazę dla sposobu porządkowania jej przykładów we współczesnych badaniach korpusowych i przyczynę traktowania jej jako relacji pokrewnej relacji bliskoznaczności. Po przytoczeniu przykładowych wyników badań psycholingwistycznych wskazujących sposób pojmowania przeciwieństwa przez użytkowników języka przedstawiono badanie własne: test skojarzeń kierowanych, w którym bodźce stanowiły wyrazy nieposiadające oczywistych, utrwalonych przeciwieństw w języku polskim. 720 użytkowników języka polskiego poproszono o podawanie wyrazów o „maksymalnie przeciwnym znaczeniu” dla 12 wyrazów hasłowych, rzeczowników z pól semantycznych organizmów żywych i artefaktów. Każde hasło pochodziło z wieloelementowego zbioru kohiponimów i jednocześnie komeronimów. Założono, że reakcje stanowiące kohiponimy lub/i komeronimy hasła można traktować jako dowód, iż respondenci pojmują przeciwieństwo znaczenia jako relację opartą na podobieństwie semantycznym. Stwierdzono silną tendencję do podawania reakcji stanowiących komeronimy i jednocześnie kohiponimy haseł (dla 11 haseł takie reakcje stanowią od 40% do prawie 90% wszystkich odpowiedzi) i reakcji stanowiących kohiponimy (ale nie komeronimy) haseł. Ponadto wyodrębniono grupę odpowiedzi wskazującą traktowanie związku między częścią a jej całością jako opartego na przeciwieństwie. Uzyskano jednak także reakcje wskazujące pojmowanie przeciwieństwa w terminach bardzo silnych różnic: nazwy obiektów z odległych w stosunku do denotatu hasła obszarów uniwersum lub wyrazy sugerujące nieistnienie denotatu hasła. Wyciągnięto wniosek, że potoczne pojmowanie relacji przeciwieństwa znaczeniowego zbliża się do ujęć językoznawczych, ale nie jest z nimi tożsame.
Słowa kluczowe:
językoznawstwo, semantyka, leksykologia, psycholingwistykaBibliografia
Bańczerowski J., Pogonowski J., Zgółka T. (1982): Wstęp do językoznawstwa. Poznań. Google Scholar
Chaffin R., Herrmann D. J. (1984): The similarity and diversity of semantic relations. “Memory & Cognition” 12 (2), pp. 134−141. Google Scholar
Chaffin R., Herrmann D. J. (1987): Relation element theory: a new account of the representation and processing of semantic relations [W:] Memory and learning. The Ebbinghaus Centennial Conference. Red. D. S. Gorfein, R. R. Hoffman. Hillsdale−Hover− London, pp. 221−245. Google Scholar
Chaffin R., Herrmann D. J. (1988): The nature of semantic relations: a comparison of two approaches. [W:] Relational models of the lexicon. Representing knowledge in semantic networks. Red. M. W. Evens. Cambridge−New York, pp. 289−334. Google Scholar
Cruse A. (1995): Lexical Semantics. Cambridge. Google Scholar
Cruse A. (2000): Meaning in language. An introduction to semantics and pragmatics. Oxford. Google Scholar
Crutch S. J., Williams P., Ridgway G. R., Borgenicht L. (2012): The role of polarity in antonym and synonym conceptual knowledge: Evidence from stroke aphasia and multidimensional ratings of abstract words. “Neuropsychologia” 50, pp. 2636–2644. Google Scholar
Davies M. (2012): A new approach to oppositions in discourse: The role of syntactic frames in the triggering of noncanonical oppositions. “Journal of English Linguistics” 40, 1, pp. 41–73. DOI: 10.1177/0075424210385206. Google Scholar
Enfield N. J. (2006 a): Elicitation guide on parts of the body. “Language Sciences” 28, pp. 148–157. Google Scholar
Enfield N. J. (2006 b): Lao body part terms. Author links open overlay panel. “Language Sciences” 28, pp. 2–3, 181−200. Google Scholar
Enfield N. J., Majid A., van Staden M. (2006): Cross-linguistic categorisation of the body: Introduction. “Language Sciences” 28, pp. 137–147. Google Scholar
Gerstl P., Pribbenov S. (1995): Midwinters, end games, and body relations: a classification of part-whole relations. “International Journal of Human-Computer Studies” 43, pp. 865−889. Google Scholar
Girju R., Badulescu A., Moldovan D. (2006): Automatic discovery of part-whole relations. “Computational Linguistics” 32, 1, pp. 83−135. Google Scholar
Gréa P. (2012): Être une/Faire partie de: not a piece of cake. [W:] Constructions in French. Red. M. Bouveret, D. Legallois. Amsterdam, pp. 73−97. Google Scholar
Inny Słownik Języka Polskiego (2000). Red. M. Bańko. Warszawa (ISJP). Google Scholar
Jeon H. A., Lee K. M., Kim Y. B., Cho Z. H. (2009): Neural substrates of semantic relationships: Common and distinct left-frontal activities for generation of synonyms vs. antonyms. “Neuroimage” 48, pp. 449−457. Google Scholar
Jones S. (2002): Antonymy: a corpus based perspective. London. Google Scholar
Justeson J. S., Katz S. M. (1991): Co-occurrences of antonymous adjectives and their contexts. “Computational Linguistics” 17, pp. 1–19. Google Scholar
Kostić N. (2015): Antonym sequence in written discourse: A corpus-based study. “Language Sciences” 47, A, pp. 18–31. Google Scholar
Leech G. (1987): Semantics. The study of meaning. Harmondsworth, UK. Google Scholar
Lloyd G. E. R. (1966): Polarity and analogy. Two types of argumentation in early Greek thought. Cambridge. Google Scholar
Lévi-Strauss C. (2010): Surowe i gotowane. Przeł. M. Falski. Warszawa. Google Scholar
Lyons J. (1977): Semantics. Cambridge. Google Scholar
Lyons J. (1984): Semantyka. T. 1. Tłum. A. Weinsberg. Warszawa. Google Scholar
Markowski A. (1986): Antonimy przymiotnikowe we współczesnej polszczyźnie na tle innych typów przeciwstawień leksykalnych. Wrocław. Google Scholar
Mettinger A. (1994): Aspects of semantic opposition in English. Oxford. Google Scholar
Mikołajczak-Matyja N. (2008): Hierarchiczna struktura leksykonu umysłowego. Relacje semantyczne w leksykonie widzących i niewidomych użytkowników języka. Poznań. Google Scholar
Mikołajczak-Matyja N. (2018): The Prototypicality of Semantic Opposition in the Light of Linguistic Studies and Psycholinguistic Experiments. “Studies in Polish Linguistics” 13, 1, pp. 1–23. DOI: 10.4467/23005920SPL.18.001.8463. Google Scholar
Muehlhaus J., Heim S., Altenbach F., Chatterjee A., Habel U., Sass K. (2014): Deeper insights into semantic relations: An fMRI study of part-whole and functional associations. “Brain & Language” 129, pp. 30–42. Google Scholar
Muehleisen V., Isono M. (2009): Antonymous adjectives in Japanese discourse. “Journal of Pragmatics” 41, pp. 2185–2203. Google Scholar
Murphy M. L. (2003): Semantic relations and the lexicon. Cambridge, UK. Google Scholar
Murphy M. L., Jones S., Koskela A. (2015): Signals of contrastiveness: but, oppositeness, and formal similarity in parallel contexts. “Journal of English Linguistics” 43, 3, pp. 227−249. Google Scholar
Murphy G. L., Medin D. L. (1985): The role of theories in conceptual coherence. “Psychological Review” 92, pp. 289−316. Google Scholar
Paradis C., Willners C., Jones S. (2009): Good and bad opposites. Using textual and experimental techniques to measure antonym canonicity. “The Mental Lexicon” 4, 3, pp. 380−429. Google Scholar
Phillips C. I., Pexman P. M. (2015): When do children understand “opposite”? “Journal of Speech, Language & Hearing Research” 2015, pp. 12331244. Google Scholar
Saussure F. de (1991): Kurs językoznawstwa ogólnego. Przeł. K. Kasprzyk.Warszawa. Google Scholar
Storjohann P. (2009): Plesionymy: A case of synonymy or contrast? “Journal of Pragmatics” 41, pp. 2140–2158. Google Scholar
Van de Weijer J., Paradis C., Willners C., Lindgren M. (2014): Antonym canonicity: Temporal and contextual manipulations. “Brain & Language” 128, pp. 1–8. Google Scholar
Winston M. E., Chaffin R., Herrmann D. (1987): A Taxonomy of Part-Whole Relations. “Cognitive Science” 11, pp. 417−444. Google Scholar
Ziembiński Z. (1987): Logika praktyczna. Warszawa. Google Scholar
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
https://orcid.org/0000-0003-2282-8960
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
