Praindoeuropejski rdzeń *h2engh- ‘krzywić się, kręcić, wić się’ oraz inne rdzenie fonetycznie i semantycznie zbliżone w apelatywach i nazwach rzek na obszarze germańskim, bałtyckim i słowiańskim

Maria Biolik

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
https://orcid.org/0000-0003-1166-784X

Jerzy Duma

Instytut Slawistyki PAN, Warszawa
https://orcid.org/0000-0003-0537-0740


Abstrakt

Celem artykułu jest próba analizy etymologicznej wybranych nazw wodnych, przede
wszystkim rzecznych, powiązanych etymologicznie z praindoeuropejskim rdzeniem
*h2engh-/*h2gh- ‘krzywić, kręcić, wić się’ wraz z podobnymi fonetycznie i semantycznie
innymi rdzeniami, które zostały utrwalone w apelatywach i nazwach rzek na obszarze
germańskim, bałtyckim i słowiańskim. Mogły one powstawać w okresie przemieszczania
się słabo jeszcze zróżnicowanych językowo praindoeuropejskich grup etnicznych. Przedstawiono
najbardziej prawdopodobne etymologie nazw rzek takich jak: Angerbach, Angelbach,
Unkenbach, Węgorapa, Wągra, Wiar itp. na szerszym tle apelatywnym i proprialnym.
Wykazano, że w sferze apelatywnej rdzeń *h2engh- i rdzenie podobne, np. *h2enk- ‘krzywy,
wygięty’, *eng- ‘unikać, omijać, uchylać się, wykręcać się’ znajdują poświadczenia także
w wyrazach pospolitych na terenach, gdzie używano języków słowiańskich, bałtyckich
i germańskich, a także w grece i innych językach indoeuropejskich. W artykule przyjęto
metodologie wypracowane w ramach strukturalizmu, wychodząc z założeń przyjętych
na gruncie niemieckim, że stare nazwy wodne nie należą do żadnego ze współczesnych
języków indoeuropejskich, zostały utworzone przed rozwojem historycznych języków
poświadczonych na danym obszarze w pierwszym tysiącleciu n.e.


Słowa kluczowe:

hydronimia, etymologia, języki indoeuropejskie, kontaminacja, nazwy wodne, rdzenie hydronimiczne, nazwy rzek: Angerbach, Angelbach, Unkenbach, Węgorapa, Wągra, Wiar


Etymologisches Wörterbuch des Deutschen. T. I−III. Berlin 1989.   Google Scholar

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. I−XV. Warszawa 1880−1902.   Google Scholar

Slovník jazyka staroslověnského. T. I i n. Praha 1989 i n.   Google Scholar

Babik Z. (2001): Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich w granicach wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny. Kraków.   Google Scholar

Bednarczuk L. (2018): Początki i pogranicza polszczyzny. Kraków.   Google Scholar

Białuński G. (1999): Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich. Olsztyn.   Google Scholar

Bijak U. (2013): Nazwy wodne dorzecza Wisły. Potamonimy odapelatywne. Kraków.   Google Scholar

Biolik M. (1987): Hydronimia dorzecza Pregoły z terenu Polski. Olsztyn.   Google Scholar

Biolik M. (1993): Die namen der stehenden Gewässer im Zuflussgebiet des Pregel und Einzugsbereich der Zuflusse zur Ostsee zwischen Pregel und Memel (Nazwy wód stojących dorzecza Pregoły i dopływów Bałtyku między Pregołą a Niemnem). Stuttgart.   Google Scholar

Biolik M. (1996): Die Namen der fließenden Gewässer im Flußgebiet des Pregel (Nazwy wód płynących dorzecza Pregoły). Stuttgart.   Google Scholar

Blažiene G. (2005): Baltische Ortsnamen in Ostpreussen. Sonderband III. Stuttgart.   Google Scholar

Boryś W. (2005): Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków.   Google Scholar

Boryś W., Popowska-Taborska H. (1994−2006): Słownik etymologiczny kaszubszczyzny. T. I−V. Warszawa.   Google Scholar

Būga K. (1961): Ranktiniai raštai. III tomas. Vilnius.   Google Scholar

Dickenmann E. (1939): Studien zur Hydronimie des Savesystems. Budapeszt.   Google Scholar

Dittmaier H. (1955): Das apa-Problem. Untersuchung eines westeuropäischen Flussnamentypus. Louvain.   Google Scholar

Duma J. (1999): O pewnej zgodności zachodzącej między występowaniem przedsłowiańskich nazw w dorzeczu Pilicy i Bzury a przebiegiem szlaków bursztynowych. [W:] „Studia Slawistyczne” 1: Nazewnictwo na pograniczach etniczno-językowych. Red. Z. Abramowicz, L. Dacewicz. Białystok, s. 99−108.   Google Scholar

Duma J. (1999a): Nazwy rzek lewobrzeżnego Mazowsza z całym dorzeczem Pilicy. Warszawa.   Google Scholar

Duma J. (2018): Fala i wełna – pochodzenie polskich wyrazów oraz ich najstarsze przekształcenia semantyczne (z nazewnictwem w tle, np. nazwa rzeki Wełna, nazwa miejscowości Wleń oraz nazwy miejsc Wawel i Bawół). „Prace Językoznawcze” XX/3, s. 43−50.   Google Scholar

Endzelin J. (1982): Darbu izlase. IV, 2. Riga.   Google Scholar

Gerullis G. (1922): Die altpreussischen Ortsnamen. Berlin und Leipzig.   Google Scholar

Górnowicz H. (1985): Gewässernamen im Flußgebiet der unteren Weichsel (Nazwy wodne dorzecza dolnej Wisły). Stuttgart.   Google Scholar

Greule A. (2014): Deutsches Gewässernamenbuch. Etymologie, der Gewässernamen und der zugehörigen Gebiets-, Siedlungs- und Flurnamen. Berlin–Boston.   Google Scholar

Kauczor J. (red.) (1988): Latein und Grieschisch im deutschen Wortschatz. Lehn- und Fremdwörter altsprachlicher Herkunft. 4. Auflage. Berlin.   Google Scholar

Kluge F. (1995): Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 23., erweiterte Auflage. Bearb. von E. Seebold. Bd. I−II. Berlin–New York.   Google Scholar

Kowalczyk-Heyman E. (2016): Węgrów. W sprawie genezy nazwy. „Onomastica” LX, s. 233−248.   Google Scholar

Krahe H. (1964): Unsere altesten Flussnamen. Wiesbaden.   Google Scholar

Mańczak W. (2005): Czy w V w. dorzecze Odry i Wisły było bezludne?. „Polonica” XXIV–XXV, s. 323−328.   Google Scholar

Mažiulis V. (1981): Prūsų kalbos paminklai. II. Vilnius.   Google Scholar

Mažiulis V. (1988): Prūsų kalbos etimologijos žodynas. I: A−H. Vilnius.   Google Scholar

Meier-Brügger M. (2000): Indogermanische Sprachwissenschaft. Berlin–New York.   Google Scholar

Pokorny J. (1959−1969): Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bd. I−II. Bern.   Google Scholar

Popowska-Taborska H. (1993): Wczesne dzieje Słowian w świetle ich języka. Warszawa.   Google Scholar

Pospiszylowa A. (1987): Toponimia południowej Warmii. Nazwy miejscowe. Olsztyn.   Google Scholar

Przybytek R. (1993): Ortsnamen baltischer Herkunft im südlichen Teil Ostpreußens (Nazwy miejscowe pochodzenia bałtyckiego w południowej części Prus Wschodnich). Sonderband. Stuttgart.   Google Scholar

Rédei K. (1988): Uralisches etymologisches Wörterbuch. Budapest.   Google Scholar

Rieger J. (1969): Nazwy wodne dorzecza Sanu. Wrocław.   Google Scholar

Rieger J. (2004): Gewässernamen im Flußgebiet des San (Nazwy wodne dorzecza Sanu. Cz. I: Nazwy wód płynących, P–Ż. Cz. II: Nazwy wód stojących. Stuttgart.   Google Scholar

Rospond S. (1984): Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Wrocław.   Google Scholar

Rozwadowski J. M. (1948): Studia nad nazwami wód słowiańskich. Kraków.   Google Scholar

Rudnicki M. (1959−1961): Prasłowiańszczyzna − Lechia − Polska. T. 1−2. Poznań.   Google Scholar

Rymut K. (1998): Nazwy wodne. [W:] Polskie nazwy własne. Encyklopedia. Red. E. Rzetelska-Feleszko. Warszawa–Kraków, s. 269−282.   Google Scholar

Rzetelska-Feleszko E. (1999): Niektóre mazowieckie nazwy rzek podejrzane o pochodzenie bałtyckie. [W:] „Studia Slawistyczne” 1: Nazewnictwo na pograniczach etniczno-językowych. Red. Z. Abramowicz, L. Dacewicz. Białystok, s. 262−273.   Google Scholar

Rzetelska-Feleszko E. (2006): W świecie nazw własnych. Warszawa−Kraków.   Google Scholar

Rzetelska-Feleszko E., Duma J. (1977): Nazwy rzeczne Pomorza między dolną Wisłą a dolną Odrą. Wrocław.   Google Scholar

Sławski F. (1988): Języki słowiańskie. [W:] Języki indoeuropejskie. Red. L . Bednarczuk. T. II. Warszawa, s. 953, 949.   Google Scholar

Smoczyński W. (2007): Słownik etymologiczny języka litewskiego. Wilno.   Google Scholar

Sychta B. (1967−1976): Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. T. I−VII. Wrocław.   Google Scholar

Szyfer A. (1996): Warmiacy. Studium tożsamości. Poznań.   Google Scholar

Toporow V. N. (1975): Prusskij jazyk. T. I. Moskva.   Google Scholar

Udolph J. (1994): Namenkundliche Studien zum Germanenproblem. Berlin−New York.   Google Scholar

Udolph J. (1999): Die Stellung der Gewässernamen Polens innerhalb der alteuropäischen Hydronymie. Heidelberg.   Google Scholar

Vanagas A. (1970): Lietuvos TSR hidronimų daryba. Vilnius.   Google Scholar

Vasmer M. (1950−1958): Этимологический словарь русского языка. T. I−IV. Moskwa 1986−1987 (tłum. Max Vasmer: Russisches etymologisches Wörterbuch, 1950−1958).   Google Scholar

Witczak K. T. (2015): Węgra – dawny hydronim jaćwięski. „Onomastica” LIX, s. 271–280.   Google Scholar

Wolnicz-Pawłowska E. (2013): O nazwach wodnych w Polsce. Warszawa.   Google Scholar

Топоров V. N., Трубачев O. (1962): Лингвистический анализ гидронимов Beрхнево Поднепровья. Mocквa.   Google Scholar

Pobierz


Opublikowane
2020-07-28

Cited By /
Share

Biolik, M., & Duma, J. (2020). Praindoeuropejski rdzeń *h2engh- ‘krzywić się, kręcić, wić się’ oraz inne rdzenie fonetycznie i semantycznie zbliżone w apelatywach i nazwach rzek na obszarze germańskim, bałtyckim i słowiańskim. Prace Językoznawcze, 22(2), 5–22. https://doi.org/10.31648/pj.5229

Maria Biolik 
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
https://orcid.org/0000-0003-1166-784X
Jerzy Duma 
Instytut Slawistyki PAN, Warszawa
https://orcid.org/0000-0003-0537-0740