Praindoeuropejski rdzeń *h2engh- ‘krzywić się, kręcić, wić się’ oraz inne rdzenie fonetycznie i semantycznie zbliżone w apelatywach i nazwach rzek na obszarze germańskim, bałtyckim i słowiańskim
Maria Biolik
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztyniehttps://orcid.org/0000-0003-1166-784X
Jerzy Duma
Instytut Slawistyki PAN, Warszawahttps://orcid.org/0000-0003-0537-0740
Аннотация
Celem artykułu jest próba analizy etymologicznej wybranych nazw wodnych, przede
wszystkim rzecznych, powiązanych etymologicznie z praindoeuropejskim rdzeniem
*h2engh-/*h2gh- ‘krzywić, kręcić, wić się’ wraz z podobnymi fonetycznie i semantycznie
innymi rdzeniami, które zostały utrwalone w apelatywach i nazwach rzek na obszarze
germańskim, bałtyckim i słowiańskim. Mogły one powstawać w okresie przemieszczania
się słabo jeszcze zróżnicowanych językowo praindoeuropejskich grup etnicznych. Przedstawiono
najbardziej prawdopodobne etymologie nazw rzek takich jak: Angerbach, Angelbach,
Unkenbach, Węgorapa, Wągra, Wiar itp. na szerszym tle apelatywnym i proprialnym.
Wykazano, że w sferze apelatywnej rdzeń *h2engh- i rdzenie podobne, np. *h2enk- ‘krzywy,
wygięty’, *eng- ‘unikać, omijać, uchylać się, wykręcać się’ znajdują poświadczenia także
w wyrazach pospolitych na terenach, gdzie używano języków słowiańskich, bałtyckich
i germańskich, a także w grece i innych językach indoeuropejskich. W artykule przyjęto
metodologie wypracowane w ramach strukturalizmu, wychodząc z założeń przyjętych
na gruncie niemieckim, że stare nazwy wodne nie należą do żadnego ze współczesnych
języków indoeuropejskich, zostały utworzone przed rozwojem historycznych języków
poświadczonych na danym obszarze w pierwszym tysiącleciu n.e.
Ключевые слова:
hydronimia, etymologia, języki indoeuropejskie, kontaminacja, nazwy wodne, rdzenie hydronimiczne, nazwy rzek: Angerbach, Angelbach, Unkenbach, Węgorapa, Wągra, WiarБиблиографические ссылки
Etymologisches Wörterbuch des Deutschen. T. I−III. Berlin 1989. Google Scholar
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. I−XV. Warszawa 1880−1902. Google Scholar
Slovník jazyka staroslověnského. T. I i n. Praha 1989 i n. Google Scholar
Babik Z. (2001): Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich w granicach wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny. Kraków. Google Scholar
Bednarczuk L. (2018): Początki i pogranicza polszczyzny. Kraków. Google Scholar
Białuński G. (1999): Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich. Olsztyn. Google Scholar
Bijak U. (2013): Nazwy wodne dorzecza Wisły. Potamonimy odapelatywne. Kraków. Google Scholar
Biolik M. (1987): Hydronimia dorzecza Pregoły z terenu Polski. Olsztyn. Google Scholar
Biolik M. (1993): Die namen der stehenden Gewässer im Zuflussgebiet des Pregel und Einzugsbereich der Zuflusse zur Ostsee zwischen Pregel und Memel (Nazwy wód stojących dorzecza Pregoły i dopływów Bałtyku między Pregołą a Niemnem). Stuttgart. Google Scholar
Biolik M. (1996): Die Namen der fließenden Gewässer im Flußgebiet des Pregel (Nazwy wód płynących dorzecza Pregoły). Stuttgart. Google Scholar
Blažiene G. (2005): Baltische Ortsnamen in Ostpreussen. Sonderband III. Stuttgart. Google Scholar
Boryś W. (2005): Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków. Google Scholar
Boryś W., Popowska-Taborska H. (1994−2006): Słownik etymologiczny kaszubszczyzny. T. I−V. Warszawa. Google Scholar
Būga K. (1961): Ranktiniai raštai. III tomas. Vilnius. Google Scholar
Dickenmann E. (1939): Studien zur Hydronimie des Savesystems. Budapeszt. Google Scholar
Dittmaier H. (1955): Das apa-Problem. Untersuchung eines westeuropäischen Flussnamentypus. Louvain. Google Scholar
Duma J. (1999): O pewnej zgodności zachodzącej między występowaniem przedsłowiańskich nazw w dorzeczu Pilicy i Bzury a przebiegiem szlaków bursztynowych. [W:] „Studia Slawistyczne” 1: Nazewnictwo na pograniczach etniczno-językowych. Red. Z. Abramowicz, L. Dacewicz. Białystok, s. 99−108. Google Scholar
Duma J. (1999a): Nazwy rzek lewobrzeżnego Mazowsza z całym dorzeczem Pilicy. Warszawa. Google Scholar
Duma J. (2018): Fala i wełna – pochodzenie polskich wyrazów oraz ich najstarsze przekształcenia semantyczne (z nazewnictwem w tle, np. nazwa rzeki Wełna, nazwa miejscowości Wleń oraz nazwy miejsc Wawel i Bawół). „Prace Językoznawcze” XX/3, s. 43−50. Google Scholar
Endzelin J. (1982): Darbu izlase. IV, 2. Riga. Google Scholar
Gerullis G. (1922): Die altpreussischen Ortsnamen. Berlin und Leipzig. Google Scholar
Górnowicz H. (1985): Gewässernamen im Flußgebiet der unteren Weichsel (Nazwy wodne dorzecza dolnej Wisły). Stuttgart. Google Scholar
Greule A. (2014): Deutsches Gewässernamenbuch. Etymologie, der Gewässernamen und der zugehörigen Gebiets-, Siedlungs- und Flurnamen. Berlin–Boston. Google Scholar
Kauczor J. (red.) (1988): Latein und Grieschisch im deutschen Wortschatz. Lehn- und Fremdwörter altsprachlicher Herkunft. 4. Auflage. Berlin. Google Scholar
Kluge F. (1995): Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 23., erweiterte Auflage. Bearb. von E. Seebold. Bd. I−II. Berlin–New York. Google Scholar
Kowalczyk-Heyman E. (2016): Węgrów. W sprawie genezy nazwy. „Onomastica” LX, s. 233−248. Google Scholar
Krahe H. (1964): Unsere altesten Flussnamen. Wiesbaden. Google Scholar
Mańczak W. (2005): Czy w V w. dorzecze Odry i Wisły było bezludne?. „Polonica” XXIV–XXV, s. 323−328. Google Scholar
Mažiulis V. (1981): Prūsų kalbos paminklai. II. Vilnius. Google Scholar
Mažiulis V. (1988): Prūsų kalbos etimologijos žodynas. I: A−H. Vilnius. Google Scholar
Meier-Brügger M. (2000): Indogermanische Sprachwissenschaft. Berlin–New York. Google Scholar
Pokorny J. (1959−1969): Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bd. I−II. Bern. Google Scholar
Popowska-Taborska H. (1993): Wczesne dzieje Słowian w świetle ich języka. Warszawa. Google Scholar
Pospiszylowa A. (1987): Toponimia południowej Warmii. Nazwy miejscowe. Olsztyn. Google Scholar
Przybytek R. (1993): Ortsnamen baltischer Herkunft im südlichen Teil Ostpreußens (Nazwy miejscowe pochodzenia bałtyckiego w południowej części Prus Wschodnich). Sonderband. Stuttgart. Google Scholar
Rédei K. (1988): Uralisches etymologisches Wörterbuch. Budapest. Google Scholar
Rieger J. (1969): Nazwy wodne dorzecza Sanu. Wrocław. Google Scholar
Rieger J. (2004): Gewässernamen im Flußgebiet des San (Nazwy wodne dorzecza Sanu. Cz. I: Nazwy wód płynących, P–Ż. Cz. II: Nazwy wód stojących. Stuttgart. Google Scholar
Rospond S. (1984): Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Wrocław. Google Scholar
Rozwadowski J. M. (1948): Studia nad nazwami wód słowiańskich. Kraków. Google Scholar
Rudnicki M. (1959−1961): Prasłowiańszczyzna − Lechia − Polska. T. 1−2. Poznań. Google Scholar
Rymut K. (1998): Nazwy wodne. [W:] Polskie nazwy własne. Encyklopedia. Red. E. Rzetelska-Feleszko. Warszawa–Kraków, s. 269−282. Google Scholar
Rzetelska-Feleszko E. (1999): Niektóre mazowieckie nazwy rzek podejrzane o pochodzenie bałtyckie. [W:] „Studia Slawistyczne” 1: Nazewnictwo na pograniczach etniczno-językowych. Red. Z. Abramowicz, L. Dacewicz. Białystok, s. 262−273. Google Scholar
Rzetelska-Feleszko E. (2006): W świecie nazw własnych. Warszawa−Kraków. Google Scholar
Rzetelska-Feleszko E., Duma J. (1977): Nazwy rzeczne Pomorza między dolną Wisłą a dolną Odrą. Wrocław. Google Scholar
Sławski F. (1988): Języki słowiańskie. [W:] Języki indoeuropejskie. Red. L . Bednarczuk. T. II. Warszawa, s. 953, 949. Google Scholar
Smoczyński W. (2007): Słownik etymologiczny języka litewskiego. Wilno. Google Scholar
Sychta B. (1967−1976): Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. T. I−VII. Wrocław. Google Scholar
Szyfer A. (1996): Warmiacy. Studium tożsamości. Poznań. Google Scholar
Toporow V. N. (1975): Prusskij jazyk. T. I. Moskva. Google Scholar
Udolph J. (1994): Namenkundliche Studien zum Germanenproblem. Berlin−New York. Google Scholar
Udolph J. (1999): Die Stellung der Gewässernamen Polens innerhalb der alteuropäischen Hydronymie. Heidelberg. Google Scholar
Vanagas A. (1970): Lietuvos TSR hidronimų daryba. Vilnius. Google Scholar
Vasmer M. (1950−1958): Этимологический словарь русского языка. T. I−IV. Moskwa 1986−1987 (tłum. Max Vasmer: Russisches etymologisches Wörterbuch, 1950−1958). Google Scholar
Witczak K. T. (2015): Węgra – dawny hydronim jaćwięski. „Onomastica” LIX, s. 271–280. Google Scholar
Wolnicz-Pawłowska E. (2013): O nazwach wodnych w Polsce. Warszawa. Google Scholar
Топоров V. N., Трубачев O. (1962): Лингвистический анализ гидронимов Beрхнево Поднепровья. Mocквa. Google Scholar