Wpływ ‘doktryny sygnatur’ Paracelsusa na nominację językową w botanice (na przykładzie nazw roślin zielarskich)
Wanda Małgorzata Stec
Uniwersytet Gdański, Wydział Filologiczny, Instytut Rusycystyki i Studiów Wschodnichhttp://orcid.org/0000-0003-2530-2489
Abstrakt
W artykule przedstawiono założenia sformułowanej przez Paracelsusa w XVI wieku tzw. doktryny sygnatur oraz pokazano jej wpływ na nominację językową w botanice. Asocjacje między podobieństwem cech morfologicznych roślin do narządów i objawów chorobowych człowieka, sugerujące związek wyglądu roślin z przypisywanym im działaniem leczniczym, zostały zilustrowane na przykładzie nazewnictwa roślin zielarskich. Z przeprowadzonej analizy wynika, że krytykowana i odrzucona przez uczonych teoria sygnatur znalazła swoje odzwierciedlenie nie tylko w łacińskiej nomenklaturze naukowej, ale również w polskich i rosyjskich nazwach zwyczajowych (botanicznych narodowych) oraz w mianownictwie ludowym. Mimo nieracjonalności i nienaukowości, wywarła ona pewien wpływ na postrzeganie świata roślin przez użytkowników języka, co przełożyło się na nazewnictwo. Część nazw utworzonych na zasadzie skojarzeń budowy roślin z ich działaniem leczniczym nie znajduje uzasadnienia i prowadzi do mylnych wniosków, niektóre jednak są trafne.
Słowa kluczowe:
doktryna (teoria) sygnatur, nazwy roślin leczniczych, nominacja językowaBibliografia
Biegeleisen Henryk. 1929. Lecznictwo ludu polskiego. Kraków: PAU.
Dłużewski Stanisław. 2003. Poczet wielkich fitoterapeutów: Paracelsus, „Panacea”, nr 1: 21.
Drobnik Jacek. 2015. Roślinna materia medyczna (1700-1950) pod względem taksonomii, nomenklatury i terminologii łacińskiej aptecznej i farmakognostycznej = Materia medica vegetabilis (1700-1950) secundum Taxonomiam ac Nomenclaturam et Terminologiam Latinam officinalem et pharmognosticam. Katowice: Śląski Uniwersytet Medyczny.
Dzieje medycyny w Polsce. T. 1. 2015. (red. nauk.) Noszczyk Wojciech. Warszawa: PZWL.
Fasmer Maks. 1987. Ètimologičeskij slovarʹ russkogo âzyka: V 4-h t. 2-eizd. t. IV. (per. s nem.) Trubačev O.N. Moskva: Progress [Фасмер Макс. 1987. Этимологический словарь русского языка: В 4-х т. 2-е изд. т. IV. (пер. с нем.) Трубачев О.Н. Москва: Прогресс].
Fuko Mišelʹ. 1994. Slova i veŝi. Arheologiâ gumanitarnyh nauk. (per. s franc.) Vizgin V.P., Avtonomova N.S. Sankt-Peterburg: A-cad [Фуко Мишель. 1994. Слова и вещи. Археология гуманитарных наук. (пер. с франц.) Визгин В.П., Автономова Н.С. Санкт-Петербург: A-cad]
Gałuszko Maria, Cubała Wiesław J. 2005. Rola dziurawca w leczeniu depresji. „Psychiatria”. t. 2. nr 2, 93-96.
Gammerman Adel' F., Kadayev Gennadiy N., Yatsenko-Khmelevskiy Andrey A. 1990. Lekarstvennyye rasteniya (Rasteniya-tseliteli). Moskva: Vysshaya shkola [Гаммерман Адель Ф., Кадаев Геннадий Н., Яценко-Хмелевский Андрей А. 1990. Лекарственные растения (Растения-целители). Москва: Высшая школа].
Gartman Frants. 2009. Zhizn' Paratsel'sa i sushchnost' yego ucheniya. Moskva: Kul'turnyy tsentr «Novyy Akropol'» [Гартман Франц. 2009. Жизнь Парацельса и сущность его учения. Москва: Культурный центр «Новый Акрополь»].
Golovkin Boris N. 1986. O čem govorât nazvaniâ rastenij. Moskva: Agropromizdat [Головкин Борис Н. 1986. О чем говорят названия растений. Москва: Агропромиздат].
Gravčenko Liliana A., Geller Lev N. 2014. Istoriâ farmacii. Učebno-metodičeskoe posobie. Irkutsk: Irkutskij gosudarstvennyj medicinskij universitet [Гравченко Лилиана А., Геллер Лев Н. 2014. История фармации. Учебно-методическое пособие. Иркутск: Иркутский государственный медицинский университет].
Istoriâ mediciny [online] V: http://www.historymed.ru/encyclopedia/doctors/?ELEMENT_ID=4831 [Dostup 13 III 2020] [История медицины. В: http://www.historymed.ru/encyclopedia/doctors/?ELEMENT_ID=4831 [Доступ 13 III 2020].
Jabłońska Krystyna. 1965. Czarodziejski zielnik. Warszawa: Nasza Księgarnia.
Jędrzejko Krzysztof, Klama Henryk, Żarnowiec Jan. 1997. Zarys wiedzy o roślinach leczniczych, Katowice: Śląska Akademia Medyczna.
Kobus Marek. 2006. Preparaty z dziurawca w psychiatrii. „Panacea”. nr 4 (17), 6-7.
Kortikov Viktor N., Kortikov Anatolij V. 2009. Polnaâ ènciklopediâ lekarstvennyh rastenij. Doneck: Prof-Press [Кортиков Виктор Н., Кортиков Анатолий В. 2009. Полная энциклопедия лекарственных растений. Донецк: Проф-Пресс].
Kozłowski Jan A. et al. 2007. Zioła z apteki natury, Poznań: Publicat.
Kreiner Jerzy. 1960. Słownik etymologiczny łacińskich nazw i terminów używanych w biologii oraz medycynie. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa: Wyd. PAN.
Lagerʹ Aleksandr A. 2002. Travnik sibirskogo celitelâ. Moskva: Ripolklassik [Лагерь Александр А. 2002. Травник сибирского целителя. Москва: Рипол Классик].
Oparin Aleksey A. 2018. Teofrast Paratsel's: osnovatel' parameditsiny. “Skhidnoyevropeys’Kyy zhurnal vnutrishn’oyi ta simeynoyi medytsyny”. nr 1. 44-52 [Опарин Алексей А. 2018. Теофраст Парацельс: основатель парамедицины. „Схiдноєвропейський журнал внутрiшньої та сiмейної медицини”. nr 1. 44-52].
Ożarowski Aleksander, Jaroniewski Wacław. 1987. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych.
Petermann Johannes, Tschirner Wolfgang. 1987. Interesująca botanika. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Plantarium: Otkrytyj onlajn atlas-opredelitelʹ rastenij i lišajnikov Rossii i sopredelʹnyh stran. [online]
https://www.plantarium.ru/page/view/item/3710.html [Dostup 13 III 2020] [Плантариум: Открытый онлайн атлас-определитель растений и лишайников России и сопредельных стран [Доступ 13 III 2020].
Rejewski Marian. 2016. Nazwy roślin. Toruń: Wydawnictwo naukowe UMK.
Różański Henryk. (1) Storczyk plamisty – Orchis maculata Linne i salep w dawnej medycynie W: „Medycyna dawna i współczesna” [online] http://rozanski.li/784/storczyk-plamisty-orchis-maculata-linne-i-salep-w-dawnej-medycynie/ [Dostęp 16 III 2020].
Różański Henryk. (2) Żywiec – Dentaria w praktycznej fitoterapii. [online] W: http://rozanski.li/2778/zywiec-dentaria-w-praktycznej-fitoterapii/ [Dostęp 16 III 2020].
Salep [online] https://pl.wikipedia.org/wiki/Salep [Dostęp 16 III 2020].
Spólnik Anna. 1990. Nazwy polskich roślin do XVIII wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Stec Wanda. 2014. "Mylące" nazwy roślin leczniczych w języku polskim i rosyjskim. „Przegląd Rusycystyczny”. vol. 36. nr 2. 88-109.
Strzelecka Halina, Kowalski Józef (red.) 2000. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Warszawa: Wydawn. Naukowe PWN.
Szcześniak Krystyna. 2008. Świat roślin światem ludzi na pograniczu wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny. Gdańsk: Wydawnictwo UG.
Teorie w dziejach medycyny (oprac.): Bogusz Halina et al. [online] W: http://slidegur.com/doc/102136/teoria-sygnatur---katedra-historii-nauk-medycznych-w-pozn... [Dostęp 16 III 2020]
Turowska Irena, Olesiński Aleksander. 1951. Zarys zielarstwa dla farmaceutów, lekarzy, plantatorów i zielarzy. T. I. Historia zielarstwa, Warszawa: PZWL.
Wajda-Adamczykowa Ludwika. 1989. Nazwy roślin leczniczych. W: Historia leków naturalnych II. Natura i kultura – współzależności w dziejach lekoznawstwa. (red.) Kuźnicka B. Warszawa: PAN Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki.
Waniakowa Jadwiga. 2012. Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim, Kraków: Wydawnictwo UJ.
Webster Charles. 1992. Od Paracelsusa do Newtona. Magia i powstanie nowożytnej nauki. (przeł.) Kopcińska K., Zapałowski A. Warszawa: PAN IFiS.
Wyk (van) Ben-Erik, Wink Michael. 2008. Rośliny lecznicze świata, Wrocław: MedPharm Polska.
Zubânka V: GreenInfo.Ru [online] [Dostup 13 III 2020] http://www.greeninfo.ru/grassy/dentaria.html [Зубянка [Доступ 13 III 2020].
Zubânka klubnenosnaâ. V: Dary Belorusskoj prirody. [online] [Dostup 16 III 2020] http://belpriroda.mrsanych.ru/%D0%B7%D1%83%D0%B1%D1%8F%D0%BD%D0%BA%D0%B0-%D0%BA%D0%BB%D1%83%D0%B1%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html [Зубянка клубненосная В: Дары Белорусской природы. [Доступ 13 III 2020].
Dłużewski Stanisław. 2003. Poczet wielkich fitoterapeutów: Paracelsus, „Panacea”, nr 1: 21.
Drobnik Jacek. 2015. Roślinna materia medyczna (1700-1950) pod względem taksonomii, nomenklatury i terminologii łacińskiej aptecznej i farmakognostycznej = Materia medica vegetabilis (1700-1950) secundum Taxonomiam ac Nomenclaturam et Terminologiam Latinam officinalem et pharmognosticam. Katowice: Śląski Uniwersytet Medyczny.
Dzieje medycyny w Polsce. T. 1. 2015. (red. nauk.) Noszczyk Wojciech. Warszawa: PZWL.
Fasmer Maks. 1987. Ètimologičeskij slovarʹ russkogo âzyka: V 4-h t. 2-eizd. t. IV. (per. s nem.) Trubačev O.N. Moskva: Progress [Фасмер Макс. 1987. Этимологический словарь русского языка: В 4-х т. 2-е изд. т. IV. (пер. с нем.) Трубачев О.Н. Москва: Прогресс].
Fuko Mišelʹ. 1994. Slova i veŝi. Arheologiâ gumanitarnyh nauk. (per. s franc.) Vizgin V.P., Avtonomova N.S. Sankt-Peterburg: A-cad [Фуко Мишель. 1994. Слова и вещи. Археология гуманитарных наук. (пер. с франц.) Визгин В.П., Автономова Н.С. Санкт-Петербург: A-cad]
Gałuszko Maria, Cubała Wiesław J. 2005. Rola dziurawca w leczeniu depresji. „Psychiatria”. t. 2. nr 2, 93-96.
Gammerman Adel' F., Kadayev Gennadiy N., Yatsenko-Khmelevskiy Andrey A. 1990. Lekarstvennyye rasteniya (Rasteniya-tseliteli). Moskva: Vysshaya shkola [Гаммерман Адель Ф., Кадаев Геннадий Н., Яценко-Хмелевский Андрей А. 1990. Лекарственные растения (Растения-целители). Москва: Высшая школа].
Gartman Frants. 2009. Zhizn' Paratsel'sa i sushchnost' yego ucheniya. Moskva: Kul'turnyy tsentr «Novyy Akropol'» [Гартман Франц. 2009. Жизнь Парацельса и сущность его учения. Москва: Культурный центр «Новый Акрополь»].
Golovkin Boris N. 1986. O čem govorât nazvaniâ rastenij. Moskva: Agropromizdat [Головкин Борис Н. 1986. О чем говорят названия растений. Москва: Агропромиздат].
Gravčenko Liliana A., Geller Lev N. 2014. Istoriâ farmacii. Učebno-metodičeskoe posobie. Irkutsk: Irkutskij gosudarstvennyj medicinskij universitet [Гравченко Лилиана А., Геллер Лев Н. 2014. История фармации. Учебно-методическое пособие. Иркутск: Иркутский государственный медицинский университет].
Istoriâ mediciny [online] V: http://www.historymed.ru/encyclopedia/doctors/?ELEMENT_ID=4831 [Dostup 13 III 2020] [История медицины. В: http://www.historymed.ru/encyclopedia/doctors/?ELEMENT_ID=4831 [Доступ 13 III 2020].
Jabłońska Krystyna. 1965. Czarodziejski zielnik. Warszawa: Nasza Księgarnia.
Jędrzejko Krzysztof, Klama Henryk, Żarnowiec Jan. 1997. Zarys wiedzy o roślinach leczniczych, Katowice: Śląska Akademia Medyczna.
Kobus Marek. 2006. Preparaty z dziurawca w psychiatrii. „Panacea”. nr 4 (17), 6-7.
Kortikov Viktor N., Kortikov Anatolij V. 2009. Polnaâ ènciklopediâ lekarstvennyh rastenij. Doneck: Prof-Press [Кортиков Виктор Н., Кортиков Анатолий В. 2009. Полная энциклопедия лекарственных растений. Донецк: Проф-Пресс].
Kozłowski Jan A. et al. 2007. Zioła z apteki natury, Poznań: Publicat.
Kreiner Jerzy. 1960. Słownik etymologiczny łacińskich nazw i terminów używanych w biologii oraz medycynie. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa: Wyd. PAN.
Lagerʹ Aleksandr A. 2002. Travnik sibirskogo celitelâ. Moskva: Ripolklassik [Лагерь Александр А. 2002. Травник сибирского целителя. Москва: Рипол Классик].
Oparin Aleksey A. 2018. Teofrast Paratsel's: osnovatel' parameditsiny. “Skhidnoyevropeys’Kyy zhurnal vnutrishn’oyi ta simeynoyi medytsyny”. nr 1. 44-52 [Опарин Алексей А. 2018. Теофраст Парацельс: основатель парамедицины. „Схiдноєвропейський журнал внутрiшньої та сiмейної медицини”. nr 1. 44-52].
Ożarowski Aleksander, Jaroniewski Wacław. 1987. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych.
Petermann Johannes, Tschirner Wolfgang. 1987. Interesująca botanika. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Plantarium: Otkrytyj onlajn atlas-opredelitelʹ rastenij i lišajnikov Rossii i sopredelʹnyh stran. [online]
https://www.plantarium.ru/page/view/item/3710.html [Dostup 13 III 2020] [Плантариум: Открытый онлайн атлас-определитель растений и лишайников России и сопредельных стран [Доступ 13 III 2020].
Rejewski Marian. 2016. Nazwy roślin. Toruń: Wydawnictwo naukowe UMK.
Różański Henryk. (1) Storczyk plamisty – Orchis maculata Linne i salep w dawnej medycynie W: „Medycyna dawna i współczesna” [online] http://rozanski.li/784/storczyk-plamisty-orchis-maculata-linne-i-salep-w-dawnej-medycynie/ [Dostęp 16 III 2020].
Różański Henryk. (2) Żywiec – Dentaria w praktycznej fitoterapii. [online] W: http://rozanski.li/2778/zywiec-dentaria-w-praktycznej-fitoterapii/ [Dostęp 16 III 2020].
Salep [online] https://pl.wikipedia.org/wiki/Salep [Dostęp 16 III 2020].
Spólnik Anna. 1990. Nazwy polskich roślin do XVIII wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Stec Wanda. 2014. "Mylące" nazwy roślin leczniczych w języku polskim i rosyjskim. „Przegląd Rusycystyczny”. vol. 36. nr 2. 88-109.
Strzelecka Halina, Kowalski Józef (red.) 2000. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Warszawa: Wydawn. Naukowe PWN.
Szcześniak Krystyna. 2008. Świat roślin światem ludzi na pograniczu wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny. Gdańsk: Wydawnictwo UG.
Teorie w dziejach medycyny (oprac.): Bogusz Halina et al. [online] W: http://slidegur.com/doc/102136/teoria-sygnatur---katedra-historii-nauk-medycznych-w-pozn... [Dostęp 16 III 2020]
Turowska Irena, Olesiński Aleksander. 1951. Zarys zielarstwa dla farmaceutów, lekarzy, plantatorów i zielarzy. T. I. Historia zielarstwa, Warszawa: PZWL.
Wajda-Adamczykowa Ludwika. 1989. Nazwy roślin leczniczych. W: Historia leków naturalnych II. Natura i kultura – współzależności w dziejach lekoznawstwa. (red.) Kuźnicka B. Warszawa: PAN Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki.
Waniakowa Jadwiga. 2012. Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim, Kraków: Wydawnictwo UJ.
Webster Charles. 1992. Od Paracelsusa do Newtona. Magia i powstanie nowożytnej nauki. (przeł.) Kopcińska K., Zapałowski A. Warszawa: PAN IFiS.
Wyk (van) Ben-Erik, Wink Michael. 2008. Rośliny lecznicze świata, Wrocław: MedPharm Polska.
Zubânka V: GreenInfo.Ru [online] [Dostup 13 III 2020] http://www.greeninfo.ru/grassy/dentaria.html [Зубянка [Доступ 13 III 2020].
Zubânka klubnenosnaâ. V: Dary Belorusskoj prirody. [online] [Dostup 16 III 2020] http://belpriroda.mrsanych.ru/%D0%B7%D1%83%D0%B1%D1%8F%D0%BD%D0%BA%D0%B0-%D0%BA%D0%BB%D1%83%D0%B1%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html [Зубянка клубненосная В: Дары Белорусской природы. [Доступ 13 III 2020].
Stec, W. M. (2021). Wpływ ‘doktryny sygnatur’ Paracelsusa na nominację językową w botanice (na przykładzie nazw roślin zielarskich). Acta Neophilologica, 1(XXIII), 35–48. https://doi.org/10.31648/an.5555
Wanda Małgorzata Stec
Uniwersytet Gdański, Wydział Filologiczny, Instytut Rusycystyki i Studiów Wschodnich
http://orcid.org/0000-0003-2530-2489
Uniwersytet Gdański, Wydział Filologiczny, Instytut Rusycystyki i Studiów Wschodnich
http://orcid.org/0000-0003-2530-2489
