Polscy współpracownicy cara Aleksandra I (książę Adam Jerzy Czartoryski i hrabia Seweryn Potocki)
Andrzej Szmyt
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w OlsztynieАннотация
After ascending the throne Alexander I started to realize his youthful ideas of ruling the empire. The Polish people were involved in implementing his plans for reform. Duke Adam Jerzy Czartoryski and count Seweryn Potocki were among them. As a the result of the Tsar’s reforms, the internal organization of the Russian Empire changed diametrically. Education was the best example of such adjustments. The Tsar appointed Czartoryski and Potocki as ‘geheimrats’; they were his close cooperators and took part in carrying out the reforms. Czartoryski became a father figure to Alexander I. The Tsar respected his opinions, which influenced the policy direction. During the Napoleonic Wars Czartoryski was especially at the service of the Ministry of Foreign Affairs. However, he seemed to be much more active in organising a modern school system in Russia in the years 1805–1824 when he was acting as chief education officer for the Vilnius Educational District. Seweryn Potocki was
Ключевые слова:
Russia, Tsar Alexander I, Adam Jerzy Czartoryski, Seweryn PotockiБиблиографические ссылки
Źródła
Biblioteka Książąt Czartoryskich. Archiwum i Zbiór Rękopisów – BCz, sygn. 6040, 6160 II, 6285.
Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego (dalej: BUWil.), f. 2 – Archiwum Uniwersytetu Wileńskiego, sygn. KC 645, k. 127–137.
Czartoryski Adam Jerzy. 1986. Pamiętniki i memoriały polityczne 1776–1809. Wyb., oprac., wstęp i przyp. Skowronek J. Warszawa: Wydawnictwo PAX.
Dziennik ks. Adama Jerzego Czartoryskiego 1813–1817. 20176. Oprac. i wstęp Karpińska M. Przyp. Karpińska M., Pezda J. Warszawa: Wydawnictwo DiG.
Lietuvos valstybės istorijos archyvas – LPAH [Литовский государственный исторический архив – ЛГИA, фонд 721, оп. 1, дело 602].
Pamiętniki ks. Adama Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I. 1904. Wstęp Gadon L. Przedm. de Mazade K. Przeł. Scipio K. T. I. Kraków: Wydawnictwo Sp. Wydawnicza Polska.
Ukaz Aleksandra I, Imperatora do Rządzącego Senatu względem urządzenia nauk i szkół w państwie rosyjskim. 1803. „Nowy Pamiętnik Warszawski” t. X: 175–185.
Ustawy czyli ogólne postanowienia Imperatorskiego Uniwersytetu Wileńskiego i Szkół jego wydziału [от 18.05.1803 r.]. 1803. „Nowy Pamiętnik Warszawski” t. XI: 336–363.
Vilniaus universiteto biblioteka – BUWil. [Библиотека Виленского университета – БВУ, фонд 2, дело KC 645].
Kornilov Ivan Petrovič. 1893–1898. Sbornik materialov dlâ istorii prosveŝeniâ v Rossii, izvlečennyh iz Arhiva ministerstva narodnogo prosveŝeniâ. T. I–III. Sankt-Peterburg [Koрнилoв Иван Петрович. 1893–1898. Сборник материалов для истории просвещения в России, извлеченных из Архива министерства народного просвещения. T. I–III. Санкт-Петербург].
Roždestvenskij Sergej Vasilevič. 1902. Istoričeskij obzor deâtelʹnosti Ministerstva narodnogo prosveŝeniâ 1802–1902. Sankt-Peterburg: Ministerstvo narodnogo prosveŝeniâ [Рождественский Сергей Васильевич. 1902. Исторический обзор деятельности Министерства народного просвещения 1802–1902. Cанкт-Петербург: Министерство народного просвещения].
Sbornik rasporâženij po Ministerstvu narodnogo prosveŝeniâ. 1866. T. I: 1802–1834. Sankt-Peterburg: Tipografiâ Imperatoskoj akademii nauk [Сборник распоряжений по Министерству народного просвещения. 1866. Т. I: 1802–1834. Санкт-Петербург: Типография Императоской академии наук].
X. Hugona Kołłątaja korespondencja listowna z Tadeuszem Czackim wizytatorem nadzwyczajnym szkół, w guberniach wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej; przedsięwzięta w celu urządzenia instytutów naukowych i pomnożenia oświecenia publicznego w trzech rzeczonych guberniach. 1844. T. I. Kraków: Wydawnictwo Kojsiewicz F. Drukarnia Akademii Krakowskiej.
Opracowania
Ambros Michał. 1939. Zarys statystyczny szkół wydziału wileńskiego. Wilno: Drukarnia Artystyczna „Grafika”.
Andrusiewicz Andrzej. 2015. Aleksander I. Wielki gracz car Rosji – król Polski. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Askenazy Szymon. 1918. Napoleon a Polska. T. III. Warszawa–Kraków: Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie.
Baliński Michał. 1862. Dawna Akademia Wileńska. Próba jej historii od założenia w 1579 do ostatecznego jej przekształcenia w roku 1803. Petersburg: Nakł. Jozefata Ohryzki.
Bartnicka Kalina. 1977. Sprawa przedruku Ustaw Komisji Edukacji Narodowej w Wileńskim Okręgu Szkolnym w początku XIX w. „Rozprawy z Dziejów Oświaty” t. XX: 91–106.
Bazylow Ludwik. 1973. Społeczeństwo rosyjskie w pierwszej połowie XIX w. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Bazylow Ludwik. 1984. Polacy w Petersburgu. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Beauvois Daniel. 1974. Adam Jerzy Czartoryski jako kurator wileńskiego okręgu naukowego. „Przegląd Historyczny” t. LXV, z. 1: 65–85.
Beauvois Daniel. 1991. Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803–1832. T. I: Uniwersytet Wileński. Rzym–Lublin: Fundacja Jana Pawła II–Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Beauvois Daniel. 2005. Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914. Z jęz. fr. przeł. K. Rutkowski. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Beauvois Daniel. 2010. Wilno – polska stolica kulturalna zaboru rosyjskiego 1803–1832. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Bieliński Józef. 1900. Uniwersytet Wileński (1579–1831). T. III. Kraków: Druk W.L. Anczyca i Sp.
Buczek Katarzyna. 2007. Hugo Kołłątaj i edukacja. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Fiodorow Włodzimierz. 1993. Aleksander I. W: Dynastia Romanowów. Red. Iskenderow A. Przeł. G. Wiśniewski. Warszawa: Wydawnictwo Prolog.
Gubrynowicz Bronisław. 1929. Z nieznanej korespondencji Jana Śniadeckiego do Tadeusza Czackiego (1806–1811). Wilno: Druk Józefa Zawadzkiego.
Handelsman Marceli. 1938. Czartoryski Adam Jerzy. Czartoryscy trzydzieści sześć życiorysów. Kraków: Wydawnictwo Polskiej Akademii Umiejętności.
Janowski Ludwik 1911. Uniwersytet Charkowski w początkach swego istnienia. Kraków: Wydawnictwo Polskiej Akademii Umiejętności.
Kijas Artur. 2000. Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Kijas Artur. 2008. Polacy na Uniwersytecie Charkowskim 1805–1917. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Rostworowski Emanuel, Skowronek Jerzy. 1984–1985. Potocki Seweryn h. Pilawa (1762–1829). W: Polski słownik biograficzny. T. XXVIII. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich: 136–140.
Sbornik materialov dlâ istorii prosveŝeniâ v Rossii, izvlečennyh iz Arhiva Ministerstva narodnogo obrazovaniâ. 1893. T. I: Učebnye zavedeniâ v zapadnyh guberniâh do učreždeniâ Vilenskago učebnago okruga, 1783–1803. Sankt-Peterburg: Izdatelʹstvo Ministerstva narodnogo prosveŝeniâ [Сборник материалов для истории просвещения в России, извлеченных из Архива Министерства народного образования. 1893. T. I: Учебные заведения в западных губерниях до учреждения Виленскаго учебнаго округа, 1783–1803. Санкт-Петербург: Издательство Министерства народного просвещения].
Sbornik materialov dlâ istorii prosveŝeniâ v Rossii, izvlečennyh iz Arhiva Ministerstva narodnogo obrazovaniâ. 1897. Vvedenie I. Kornilov. T. II: Učebnye zavedeniâ v zapadnyh guberniâh (1802–1804). Sankt-Peterburg: Izdatelʹstvo Ministerstva narodnogo prosveŝeniâ [Сборник материалов для истории просвещения в России, извлеченных из Архива Министерства народного образования. 1897. Введение И. Корнилов. Т. II: Учебные заведения в западных губерниях (1802–1804). Санкт-Петербург: Издательство Министерства народного просвещения].
Skowronek Jerzy. 1994. Adam Jerzy Czartoryski 1770–1861. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Truchim Stefan 1960. Współpraca polsko-rosyjska nad organizacją szkolnictwa rosyjskiego w początkach XIX wieku. Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Wołoszyński Ryszard W. 1984. Polacy w Rosji 1801–1830. Warszawa: Książka i Wiedza.
Biblioteka Książąt Czartoryskich. Archiwum i Zbiór Rękopisów – BCz, sygn. 6040, 6160 II, 6285.
Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego (dalej: BUWil.), f. 2 – Archiwum Uniwersytetu Wileńskiego, sygn. KC 645, k. 127–137.
Czartoryski Adam Jerzy. 1986. Pamiętniki i memoriały polityczne 1776–1809. Wyb., oprac., wstęp i przyp. Skowronek J. Warszawa: Wydawnictwo PAX.
Dziennik ks. Adama Jerzego Czartoryskiego 1813–1817. 20176. Oprac. i wstęp Karpińska M. Przyp. Karpińska M., Pezda J. Warszawa: Wydawnictwo DiG.
Lietuvos valstybės istorijos archyvas – LPAH [Литовский государственный исторический архив – ЛГИA, фонд 721, оп. 1, дело 602].
Pamiętniki ks. Adama Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I. 1904. Wstęp Gadon L. Przedm. de Mazade K. Przeł. Scipio K. T. I. Kraków: Wydawnictwo Sp. Wydawnicza Polska.
Ukaz Aleksandra I, Imperatora do Rządzącego Senatu względem urządzenia nauk i szkół w państwie rosyjskim. 1803. „Nowy Pamiętnik Warszawski” t. X: 175–185.
Ustawy czyli ogólne postanowienia Imperatorskiego Uniwersytetu Wileńskiego i Szkół jego wydziału [от 18.05.1803 r.]. 1803. „Nowy Pamiętnik Warszawski” t. XI: 336–363.
Vilniaus universiteto biblioteka – BUWil. [Библиотека Виленского университета – БВУ, фонд 2, дело KC 645].
Kornilov Ivan Petrovič. 1893–1898. Sbornik materialov dlâ istorii prosveŝeniâ v Rossii, izvlečennyh iz Arhiva ministerstva narodnogo prosveŝeniâ. T. I–III. Sankt-Peterburg [Koрнилoв Иван Петрович. 1893–1898. Сборник материалов для истории просвещения в России, извлеченных из Архива министерства народного просвещения. T. I–III. Санкт-Петербург].
Roždestvenskij Sergej Vasilevič. 1902. Istoričeskij obzor deâtelʹnosti Ministerstva narodnogo prosveŝeniâ 1802–1902. Sankt-Peterburg: Ministerstvo narodnogo prosveŝeniâ [Рождественский Сергей Васильевич. 1902. Исторический обзор деятельности Министерства народного просвещения 1802–1902. Cанкт-Петербург: Министерство народного просвещения].
Sbornik rasporâženij po Ministerstvu narodnogo prosveŝeniâ. 1866. T. I: 1802–1834. Sankt-Peterburg: Tipografiâ Imperatoskoj akademii nauk [Сборник распоряжений по Министерству народного просвещения. 1866. Т. I: 1802–1834. Санкт-Петербург: Типография Императоской академии наук].
X. Hugona Kołłątaja korespondencja listowna z Tadeuszem Czackim wizytatorem nadzwyczajnym szkół, w guberniach wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej; przedsięwzięta w celu urządzenia instytutów naukowych i pomnożenia oświecenia publicznego w trzech rzeczonych guberniach. 1844. T. I. Kraków: Wydawnictwo Kojsiewicz F. Drukarnia Akademii Krakowskiej.
Opracowania
Ambros Michał. 1939. Zarys statystyczny szkół wydziału wileńskiego. Wilno: Drukarnia Artystyczna „Grafika”.
Andrusiewicz Andrzej. 2015. Aleksander I. Wielki gracz car Rosji – król Polski. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Askenazy Szymon. 1918. Napoleon a Polska. T. III. Warszawa–Kraków: Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie.
Baliński Michał. 1862. Dawna Akademia Wileńska. Próba jej historii od założenia w 1579 do ostatecznego jej przekształcenia w roku 1803. Petersburg: Nakł. Jozefata Ohryzki.
Bartnicka Kalina. 1977. Sprawa przedruku Ustaw Komisji Edukacji Narodowej w Wileńskim Okręgu Szkolnym w początku XIX w. „Rozprawy z Dziejów Oświaty” t. XX: 91–106.
Bazylow Ludwik. 1973. Społeczeństwo rosyjskie w pierwszej połowie XIX w. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Bazylow Ludwik. 1984. Polacy w Petersburgu. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Beauvois Daniel. 1974. Adam Jerzy Czartoryski jako kurator wileńskiego okręgu naukowego. „Przegląd Historyczny” t. LXV, z. 1: 65–85.
Beauvois Daniel. 1991. Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803–1832. T. I: Uniwersytet Wileński. Rzym–Lublin: Fundacja Jana Pawła II–Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Beauvois Daniel. 2005. Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914. Z jęz. fr. przeł. K. Rutkowski. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Beauvois Daniel. 2010. Wilno – polska stolica kulturalna zaboru rosyjskiego 1803–1832. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Bieliński Józef. 1900. Uniwersytet Wileński (1579–1831). T. III. Kraków: Druk W.L. Anczyca i Sp.
Buczek Katarzyna. 2007. Hugo Kołłątaj i edukacja. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Fiodorow Włodzimierz. 1993. Aleksander I. W: Dynastia Romanowów. Red. Iskenderow A. Przeł. G. Wiśniewski. Warszawa: Wydawnictwo Prolog.
Gubrynowicz Bronisław. 1929. Z nieznanej korespondencji Jana Śniadeckiego do Tadeusza Czackiego (1806–1811). Wilno: Druk Józefa Zawadzkiego.
Handelsman Marceli. 1938. Czartoryski Adam Jerzy. Czartoryscy trzydzieści sześć życiorysów. Kraków: Wydawnictwo Polskiej Akademii Umiejętności.
Janowski Ludwik 1911. Uniwersytet Charkowski w początkach swego istnienia. Kraków: Wydawnictwo Polskiej Akademii Umiejętności.
Kijas Artur. 2000. Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Kijas Artur. 2008. Polacy na Uniwersytecie Charkowskim 1805–1917. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Rostworowski Emanuel, Skowronek Jerzy. 1984–1985. Potocki Seweryn h. Pilawa (1762–1829). W: Polski słownik biograficzny. T. XXVIII. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich: 136–140.
Sbornik materialov dlâ istorii prosveŝeniâ v Rossii, izvlečennyh iz Arhiva Ministerstva narodnogo obrazovaniâ. 1893. T. I: Učebnye zavedeniâ v zapadnyh guberniâh do učreždeniâ Vilenskago učebnago okruga, 1783–1803. Sankt-Peterburg: Izdatelʹstvo Ministerstva narodnogo prosveŝeniâ [Сборник материалов для истории просвещения в России, извлеченных из Архива Министерства народного образования. 1893. T. I: Учебные заведения в западных губерниях до учреждения Виленскаго учебнаго округа, 1783–1803. Санкт-Петербург: Издательство Министерства народного просвещения].
Sbornik materialov dlâ istorii prosveŝeniâ v Rossii, izvlečennyh iz Arhiva Ministerstva narodnogo obrazovaniâ. 1897. Vvedenie I. Kornilov. T. II: Učebnye zavedeniâ v zapadnyh guberniâh (1802–1804). Sankt-Peterburg: Izdatelʹstvo Ministerstva narodnogo prosveŝeniâ [Сборник материалов для истории просвещения в России, извлеченных из Архива Министерства народного образования. 1897. Введение И. Корнилов. Т. II: Учебные заведения в западных губерниях (1802–1804). Санкт-Петербург: Издательство Министерства народного просвещения].
Skowronek Jerzy. 1994. Adam Jerzy Czartoryski 1770–1861. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Truchim Stefan 1960. Współpraca polsko-rosyjska nad organizacją szkolnictwa rosyjskiego w początkach XIX wieku. Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Wołoszyński Ryszard W. 1984. Polacy w Rosji 1801–1830. Warszawa: Książka i Wiedza.
Szmyt, A. (2018). Polscy współpracownicy cara Aleksandra I (książę Adam Jerzy Czartoryski i hrabia Seweryn Potocki). Acta Polono-Ruthenica, 1(XXIII), 79–92. https://doi.org/10.31648/apr.1512
Andrzej Szmyt
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
