Visualization of the history of the mandylion in the Eastern Christian tradition with particular emphasis on Russian icons
Grażyna Kobrzeniecka-Sikorska
Abstract
According to tradition, the prototypes of icons were created in a supernatural way, and were not made by human hand (Greek a-cheiro-poietos). These include the icons of the Mother of God (image from Lydda and a portrait made of nature by Saint Luke under the inspiration of the Holy Spirit), and above all the image of Christ reflected by himself on the fabric, from the Greek language called mandylion. In the later Orthodox tradition, the mandylion of Edessa remained an acheiropoietic image, but in the pre-iconoclastic period there were many such images of Christ. Until the sixth century, the Palladium of the Byzantine Empire was fabric from Kamuliana. Sources mention the mandylion of Edessa only in the sixth century. A cult is closely connected with the story, which in time grew into various facts. The synthesis of all legendary stories taken from various sources is the Tale of the Mandylion of Edessa, which was created after the transfer of the sacred fabric from Edessa to Constantinople (944). It became the basis for visualizing the legendary history on icons. The earliest example of the story’s illustration is in the Sinai triptych from the 10th century, the next 10 scenes placed on the cover of the mandylion from the church of San Bartolomeo degli Armeni in Genoa from the 14th century. From the 17th century, icons of the mandylion with history in Russia were painted. In the 19th century, the history of the mandylion became a separate topic of icons.
Throughout its history, the mandylion was embroiled in various political ideologies, but above all, as an image that was also a contact relic, it served a protective function, it was a gift of grace given to man by God Himself. The history of the mandylion is the history of grace, from the grace of healing King Abgar and the protection of his kingdom and inhabitants, to the grace of protection and numerous healings from his replicas and numerous imitations.
Keywords:
icon, mandylion, Byzantium, RussiaReferences
Belting Hans, 2010, Obraz i kult. Historia obrazu przed epoką sztuki, przeł. Tadeusz Zatorski, słowo, obraz/terytoria, Gdańsk.
Bogomatier` , 1995, Bogomatier` Władimirskaja. K 600-letiju Srietienija ikony Bogomatieri Władi- mirskoj w Moskwie 26 awgusta (8 sientiabria) 1395 goda. Sbornik matieriałow, katałog wystawki, Awangard, Moskwa.
Cechanskaja Kira W., 1994, Osobiennosti simwoliki w staroobriadczeskich ikonach, w: Skupiska staroobrzędowców w Europie, Azji i Ameryce. Ich miejsce i tradycje we współczesnym świecie, red. Iryda Grek-Pabisowa, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy przy Instytucie Slawistyki PAN, Warszawa.
Dąb-Kalinowska Barbara, 1983, Teologia ikony w 2. połowie XVII wieku. Spory i polemiki w Rosji, „Artium Quaestiones”, II, s. 35–56.
Dionizjusz z Furny, 2003, Hermeneja, czyli objaśnienie sztuki malarskiej, red. naukowa i wstęp Małgorzata Smorąg Różycka, przeł. z nowogr. i przypisami opatrzył Ireneusz Kania, Wydawnic- two Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Dmitrijew Jurij N., 1953, Tieorija iskusstwa i wzglady na iskusstwo w pis`miennosti driewniej Rusi, Trudy Otdieła Driewnierusskoj Literatury, t. 9, Institut Russkoj Litieratury Akadiemii Nauk SSSR, Moskwa, s. 97–110.
Dobschütz Ernst, von, 1899, Christusblider. Untersuchungen zur christlichen Legende, wyd. J. C. Hinrichs’sche Buchhandlung, Leipzig.
Ebbinghaus Andreas, 1990, Die altrussischen Marienikonen – Legenden, wyd. Otto Harrissowitz, Berlin.
Epistula Avgari, 2006, Epistula Avgari. Skazanije o pieriepiskie Christa c Awgariem, pieriewod s grieczeskogo A. Ju. Nikiforowoj, priedisłowie i kommentarii Aleksieja M. Lidowa, w: Rielikwii w Wizantii i Driewniej Rusi. Pis`miennyje istoczniki, cz. 7, ried.-sost. Aleksiej M. Lidow, Moskwa, s. 296–298.
Eteria, 1970, Eteria. Pielgrzymka do miejsc świętych, przeł. Władysław Szołdrski, Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, t. 6, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa.
Euzebiusz z Cezarei, 2013, Historia kościelna, tłum. Agnieszka Caba na podst. tłum. ks. Arkadiusza Lisieckiego, oprac. Henryk Pietras SJ, Wydawnictwo WAM, Kraków.
Ewagriusz Scholastyk, 1990, Historia Kościoła, z jęz. gr. przeł. Stefan Kazikowski, wstępem opatrzyła Ewa Wipszycka, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Gnutova Svetlana V., Zotova Elena Ya., 2000, Crosses, icons, hinged icons, Interbook-Business Publishers, Moskwa.
Gołonawowa M.P., 2010, Znamia cara Aleksieja Michajłowicza: zadaczi izuczenija, w: Fiedieral- noje gosudarstwiennoje uczrieżdienije kultury. Matieriały i issledowanija, wyp. X, sost.
I.A. Sterligowa, Ł.A. Szczennikowa, Gosudarstwiennyj istoriko-kulturnyj muziej-zapowiednik „Moskowskij Krieml”, Moskwa, s. 98–111.
Ikonografia Gospoda, [online], dostęp: 24.01.2019, Ikonografia Gospoda Naszego Iisusa Christa.
Słożenije kanoniczeskogo oblika Spasitiela [online], dostęp: 24.01.2019, „Biez lubwi wsio niczto”. Prawosławnyj Forum Apostoła Andrzeja Pierwozwannogo, <http://www.cirota.ru/forum/ view.php?subj=45064&order=&pg=4>.
Jakowlew Łukian P., 1865, Driewnosti Rossijskogo gosudarstwa, dopołnienije k III otdieleniju. Russkije starinnyje znamiena, Synodalnaja Tipografija, Moskwa.
Jazykowa Irina, 2002, Łuka (Gołowkow), igumen. Bogosłowskije osnowy ikony i ikonografii, w: Liliana Jewsiejewa, Natalia Komaszko, Michaił Krasilin i in., Istorija ikonopisi. Istoki. Tradicyi. Sowriemiennost`. VI–XX wieka, ART-BMB, Мoskwa, s. 231–251.
Kaczałowa Irina Ja., 1976, Ikona „Spas Nierukotwornyj” w Uspienskim soborie Moskowskogo Kriemla, Pamiatniki kultury. Nowyje otkrytija. Pis`miennost`. Iskusstwo. Archieołogija, Jeże- godnik 1975, Nauka, Moskwa, s. 181–185.
Kobrzeniecka-Sikorska Grażyna, 1999, Mosiężne ołtarzyki, ikony i krzyże staroobrzędowców w zbiorach Muzeum Warmii i Mazur, w: Sztuka staroobrzędowców, Zeszyty Muzeum Warmii i Mazur, 3, Muzeum Warmii i Mazur, Olsztyn.
Kobrzeniecka-Sikorska Grażyna, 2007, Wizerunki carów rosyjskich. Między ikoną a portretem, Wydawnictwo UWM, Olsztyn.
Lew Diakon, 1988, Istorija, Nauka, Moskwa.
Lewykin Aleksiej K., 1997, Woinskije ceriemonii i riegalii russkich cariej, Gosudarstwiennyj istoriko-kulturnyj muziej-zapowiednik „Moskowskij Kreml”, Moskwa.
Lidov Aleksei, 2007, Holy Face, Holy Script, Holy Gate. Revealing the Edessa paradigm in Christian imagery, w: Intorno al Sacro Volto. Genova, Bisanzio e il Mediterraneo (secoli XI–XIV), red. A. Calderoni Masetti, C. Dufour Bozzo, G. Wolf, Marsilio, Venezia, s. 195–212.
Lidow Aleksiej M., 2003, Mandilion i kieramion kak obraz-archetip sakralnego prostranstwa, w: Wastocznochristianskije relikwii, Progress-Tradicyja, Moskwa, s. 249–280.
Lidow Aleksiej M., 2006, Nierukotwornyje obrazy w Wizantii, w: Rielikwii w Wizantii i Driewniej Rusi. Pis`miennyje istoczniki, cz. 7 (wstęp), ried.-sost. Aleksiej M. Lidow, Progress-Tradicyja, Moskwa, s. 278–283.
Lidow Aleksiej M., 2009, Cerkow Bogomatieri Farowskoj. Impieratorskij chram – relikwiarij kak konstantinopolskij grob Gospodien`, w: idem, Ijerotipija. Prostranstwiennyje ikony i obrazy – paradigmy w wizantijskoj kulturie, Dizajn. Informacyja. Kartografija. Trojca, Moskwa, s. 71–100.
Lidow Aleksy M., 2008, O konstantinopolskom prototipie carskogo chrama, w: Carskij chram. Błagowieszczenskij sobor Moskowskogo Kriemla w istorii russkoj kultury. Matieriały i issledo- wanija, Matieriały i issledowanija Gosudarstwiennogo istoriko-kulturnogo muzieja-zapowiednika „Moskowskij Kreml”, wyp. XIX, IPP „Kuna”, Moskwa, s. 7–42.
List Abgara, 2007, List Abgara, toparchy Edessy do Pana naszego Jezusa Chrystusa, przekł. ks. Marek Starowieyski, w: Apokryfy Nowego Testamentu, II. Apostołowie, cz. 2, red. Marek Starowieyski, Wydawnictwo WAM, Kraków.
Majorowa Natalia O., Skokow Giennadij K., 2008, Szedewry russkoj ikonopisi, Biełyj Gorod, Moskwa. Nauka Addaja, 2007, Nauka Addaja, wstęp ks. Marek Starowieyski, przekł. Witold Witakowski, w: Apokryfy Nowego Testamentu, II: Apostołowie, cz. 2, red. ks. Marek Starowieyski, Wydawnictwo WAM, Kraków, 1043–1044.
Nieczajewa Galina G., 2002, Wietkowska ikona, Izdatielsto „Czetyrie Czetwierti”, Mińsk.
Parzych-Blakiewicz, 2019, Warmińska hagiologia (2010–2018), Studia Elbląskie, 20, s. 285–300.
Pokrowskij Nikołaj W., 1895, Sijskij ikonopisnyj podlinnik, Obszczestwo lubitielej drewniej pis`miennosti, S. Pietierburg, wyp. 1.
Pokrowskij Nikołaj W., 1896, Sijskij ikonopisnyj podlinnik, Obszczestwo lubitielej driewniej pis`miennosti, S. Pietierburg, wyp. 2.
Posielanin E., 1994, Bogomatier`. Połnoje ilustrowannoje opisanije jeja ziemnoj żyzni i pos- wiaszczennych jeja imieni czudotwornych ikon, Mistiectwo, Kijw.
Pospiszil Agnieszka, 2005, „Posłanie pewnego izografia Josifa do carskiego izografia i najmądrzejszego żywopisca Simona Fiedorowicza”. Rosyjski XVII-wieczny traktat o sztuce malowania ikon, Wydawnictwo Neriton, Warszawa.
Priedanije, 2006, Priedanije o nierukotwornych ikonach po rukopisi biblioteki Marczijana, pierie- wod s gr. A. Ju. Nikiforowoj, priedisłowije i kommientarii A.M. Lidowa, w: Rielikwii w Wizantii i Driewniej Rusi. Pis`miennyje istoczniki, cz. 7, ried.-sost. A.M. Lidow, Progress-Tradicyja, Moskwa, s. 284–287.
Prokopiusz z Cezarei, 2013, Historia wojen, t. 1: Wojny z Persami i Wandalami, z jęz. gr. przeł., wstępem poprzedził, komentarzem opatrzył Dariusz Brodka, Towarzystwo Wydawnicze „Histo- ria Iagiellonica”, Kraków.
Putnik Antonina, 1895, Putnik Antonina iz Płacentii konca VI-go wieka, izdał, pieriewieł i ob`jasnił I. Pomiałowskij, Prawosławnyj Palestinskij sbornik, t. XIII, S. Pietierburg, wyp. 3.
Ševčenko Nancy P., 2013, Vita Icons and „Decorated” Icons of the Komnienian Period, w: idem, The Celebration of the Saints in Byzantine Art and Liturgy, Variorum Collected Studies Series, Ashgate Variorum, VI, Farnham-Burlington, s. 56–69.
Skowronek Małgorzata, 2000, Błogosławione miasto Edessa, król Abgar i Tadeusz Apostoł w świe- tle faktów i wybranych utworów apokryficznych, w: Święci i świętość u korzeni tworzenia się kultury narodów słowiańskich, t. 1, red. Wanda Stępniak-Minczewa, Zdzisław J. Kijas, Wydaw- nictwo Naukowe PAT, Kraków, s. 117–118.
Skowronek Małgorzata, Minczew Georgi, 2001, Cykl o królu Abgarze w bizantyńsko-słowiańskiej tradycji rękopiśmiennej. Wybrane problemy tekstologiczne, Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne, 3, s. 305–326.
Słowar`, 2003, Słowar` russkich ikonopiscew XI–XVII wiekow, ried.-sost. Igor A. Koczetkow, Izda- tielstwo „Indrik”, Moskwa.
Spanke Daniel, 2000, Das Mandylion. Ikonographie, Legenden und Bildtheorie der „Nicht-von-Men- schenhand-gemachten Christusbilder”, Ikonen-Museum Recklinghausen, Recklinghausen.
Sulikowska-Bełczowska Aleksandra, 2013, Ciała, groby i ikony. Kult świętych w ruskiej tradycji literackiej i ikonograficznej, Wydawnictwo Neriton, Warszawa.
Tołstoja Tatiana W., 1979, Uspienskij sobor Moskowskogo Kremla. K 500-letiju unikalnego pamiatnika russkoj kultury, Iskusstwo, Moskwa.
Tycner-Wolicka Marta, 2009, Opowieść o wizerunku z Edessy. Cesarz Konstantyn Porfirogeneta i nieuczyniony ręką wizerunek Chrystusa, Wydawnictwo Avalon, Kraków.
Uspienski Borys A., Żywow Wiktor M., 1992, Car i bóg. Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji, tłum. z jęz. ros. i wstępem opatrzył H. Paprocki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Uspienski Leonid, 1993, Teologia ikony, tłum. Maria Żurowska, Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów „W drodze”, Poznań.
Venetus Marcianus Graecus 573, fol. 2–26.
Weitzmann Kurt, 1960, The Mandylion and Constantine Porphyrogenetos, Cahiers Archéologiques, 11, s. 163–184.
Wilson Ian, 1983, Całun turyński, przeł. i posłowiem opatrzył Andrzej Polkowski, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Wolf Gerhard, Alexifarmaka, Aspetti del culto e della teoria delle immagini a Roma tra Bisanzio e Terra Santa nell`alto medioevo, w: Roma tra Oriente e Occidente. Settimane di studio del Centro Italiano di studi sull`alto Medioevo, XLIX, Spoleto 2002, s. 755–790.
Bogomatier` , 1995, Bogomatier` Władimirskaja. K 600-letiju Srietienija ikony Bogomatieri Władi- mirskoj w Moskwie 26 awgusta (8 sientiabria) 1395 goda. Sbornik matieriałow, katałog wystawki, Awangard, Moskwa.
Cechanskaja Kira W., 1994, Osobiennosti simwoliki w staroobriadczeskich ikonach, w: Skupiska staroobrzędowców w Europie, Azji i Ameryce. Ich miejsce i tradycje we współczesnym świecie, red. Iryda Grek-Pabisowa, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy przy Instytucie Slawistyki PAN, Warszawa.
Dąb-Kalinowska Barbara, 1983, Teologia ikony w 2. połowie XVII wieku. Spory i polemiki w Rosji, „Artium Quaestiones”, II, s. 35–56.
Dionizjusz z Furny, 2003, Hermeneja, czyli objaśnienie sztuki malarskiej, red. naukowa i wstęp Małgorzata Smorąg Różycka, przeł. z nowogr. i przypisami opatrzył Ireneusz Kania, Wydawnic- two Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Dmitrijew Jurij N., 1953, Tieorija iskusstwa i wzglady na iskusstwo w pis`miennosti driewniej Rusi, Trudy Otdieła Driewnierusskoj Literatury, t. 9, Institut Russkoj Litieratury Akadiemii Nauk SSSR, Moskwa, s. 97–110.
Dobschütz Ernst, von, 1899, Christusblider. Untersuchungen zur christlichen Legende, wyd. J. C. Hinrichs’sche Buchhandlung, Leipzig.
Ebbinghaus Andreas, 1990, Die altrussischen Marienikonen – Legenden, wyd. Otto Harrissowitz, Berlin.
Epistula Avgari, 2006, Epistula Avgari. Skazanije o pieriepiskie Christa c Awgariem, pieriewod s grieczeskogo A. Ju. Nikiforowoj, priedisłowie i kommentarii Aleksieja M. Lidowa, w: Rielikwii w Wizantii i Driewniej Rusi. Pis`miennyje istoczniki, cz. 7, ried.-sost. Aleksiej M. Lidow, Moskwa, s. 296–298.
Eteria, 1970, Eteria. Pielgrzymka do miejsc świętych, przeł. Władysław Szołdrski, Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, t. 6, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa.
Euzebiusz z Cezarei, 2013, Historia kościelna, tłum. Agnieszka Caba na podst. tłum. ks. Arkadiusza Lisieckiego, oprac. Henryk Pietras SJ, Wydawnictwo WAM, Kraków.
Ewagriusz Scholastyk, 1990, Historia Kościoła, z jęz. gr. przeł. Stefan Kazikowski, wstępem opatrzyła Ewa Wipszycka, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Gnutova Svetlana V., Zotova Elena Ya., 2000, Crosses, icons, hinged icons, Interbook-Business Publishers, Moskwa.
Gołonawowa M.P., 2010, Znamia cara Aleksieja Michajłowicza: zadaczi izuczenija, w: Fiedieral- noje gosudarstwiennoje uczrieżdienije kultury. Matieriały i issledowanija, wyp. X, sost.
I.A. Sterligowa, Ł.A. Szczennikowa, Gosudarstwiennyj istoriko-kulturnyj muziej-zapowiednik „Moskowskij Krieml”, Moskwa, s. 98–111.
Ikonografia Gospoda, [online], dostęp: 24.01.2019, Ikonografia Gospoda Naszego Iisusa Christa.
Słożenije kanoniczeskogo oblika Spasitiela [online], dostęp: 24.01.2019, „Biez lubwi wsio niczto”. Prawosławnyj Forum Apostoła Andrzeja Pierwozwannogo, <http://www.cirota.ru/forum/ view.php?subj=45064&order=&pg=4>.
Jakowlew Łukian P., 1865, Driewnosti Rossijskogo gosudarstwa, dopołnienije k III otdieleniju. Russkije starinnyje znamiena, Synodalnaja Tipografija, Moskwa.
Jazykowa Irina, 2002, Łuka (Gołowkow), igumen. Bogosłowskije osnowy ikony i ikonografii, w: Liliana Jewsiejewa, Natalia Komaszko, Michaił Krasilin i in., Istorija ikonopisi. Istoki. Tradicyi. Sowriemiennost`. VI–XX wieka, ART-BMB, Мoskwa, s. 231–251.
Kaczałowa Irina Ja., 1976, Ikona „Spas Nierukotwornyj” w Uspienskim soborie Moskowskogo Kriemla, Pamiatniki kultury. Nowyje otkrytija. Pis`miennost`. Iskusstwo. Archieołogija, Jeże- godnik 1975, Nauka, Moskwa, s. 181–185.
Kobrzeniecka-Sikorska Grażyna, 1999, Mosiężne ołtarzyki, ikony i krzyże staroobrzędowców w zbiorach Muzeum Warmii i Mazur, w: Sztuka staroobrzędowców, Zeszyty Muzeum Warmii i Mazur, 3, Muzeum Warmii i Mazur, Olsztyn.
Kobrzeniecka-Sikorska Grażyna, 2007, Wizerunki carów rosyjskich. Między ikoną a portretem, Wydawnictwo UWM, Olsztyn.
Lew Diakon, 1988, Istorija, Nauka, Moskwa.
Lewykin Aleksiej K., 1997, Woinskije ceriemonii i riegalii russkich cariej, Gosudarstwiennyj istoriko-kulturnyj muziej-zapowiednik „Moskowskij Kreml”, Moskwa.
Lidov Aleksei, 2007, Holy Face, Holy Script, Holy Gate. Revealing the Edessa paradigm in Christian imagery, w: Intorno al Sacro Volto. Genova, Bisanzio e il Mediterraneo (secoli XI–XIV), red. A. Calderoni Masetti, C. Dufour Bozzo, G. Wolf, Marsilio, Venezia, s. 195–212.
Lidow Aleksiej M., 2003, Mandilion i kieramion kak obraz-archetip sakralnego prostranstwa, w: Wastocznochristianskije relikwii, Progress-Tradicyja, Moskwa, s. 249–280.
Lidow Aleksiej M., 2006, Nierukotwornyje obrazy w Wizantii, w: Rielikwii w Wizantii i Driewniej Rusi. Pis`miennyje istoczniki, cz. 7 (wstęp), ried.-sost. Aleksiej M. Lidow, Progress-Tradicyja, Moskwa, s. 278–283.
Lidow Aleksiej M., 2009, Cerkow Bogomatieri Farowskoj. Impieratorskij chram – relikwiarij kak konstantinopolskij grob Gospodien`, w: idem, Ijerotipija. Prostranstwiennyje ikony i obrazy – paradigmy w wizantijskoj kulturie, Dizajn. Informacyja. Kartografija. Trojca, Moskwa, s. 71–100.
Lidow Aleksy M., 2008, O konstantinopolskom prototipie carskogo chrama, w: Carskij chram. Błagowieszczenskij sobor Moskowskogo Kriemla w istorii russkoj kultury. Matieriały i issledo- wanija, Matieriały i issledowanija Gosudarstwiennogo istoriko-kulturnogo muzieja-zapowiednika „Moskowskij Kreml”, wyp. XIX, IPP „Kuna”, Moskwa, s. 7–42.
List Abgara, 2007, List Abgara, toparchy Edessy do Pana naszego Jezusa Chrystusa, przekł. ks. Marek Starowieyski, w: Apokryfy Nowego Testamentu, II. Apostołowie, cz. 2, red. Marek Starowieyski, Wydawnictwo WAM, Kraków.
Majorowa Natalia O., Skokow Giennadij K., 2008, Szedewry russkoj ikonopisi, Biełyj Gorod, Moskwa. Nauka Addaja, 2007, Nauka Addaja, wstęp ks. Marek Starowieyski, przekł. Witold Witakowski, w: Apokryfy Nowego Testamentu, II: Apostołowie, cz. 2, red. ks. Marek Starowieyski, Wydawnictwo WAM, Kraków, 1043–1044.
Nieczajewa Galina G., 2002, Wietkowska ikona, Izdatielsto „Czetyrie Czetwierti”, Mińsk.
Parzych-Blakiewicz, 2019, Warmińska hagiologia (2010–2018), Studia Elbląskie, 20, s. 285–300.
Pokrowskij Nikołaj W., 1895, Sijskij ikonopisnyj podlinnik, Obszczestwo lubitielej drewniej pis`miennosti, S. Pietierburg, wyp. 1.
Pokrowskij Nikołaj W., 1896, Sijskij ikonopisnyj podlinnik, Obszczestwo lubitielej driewniej pis`miennosti, S. Pietierburg, wyp. 2.
Posielanin E., 1994, Bogomatier`. Połnoje ilustrowannoje opisanije jeja ziemnoj żyzni i pos- wiaszczennych jeja imieni czudotwornych ikon, Mistiectwo, Kijw.
Pospiszil Agnieszka, 2005, „Posłanie pewnego izografia Josifa do carskiego izografia i najmądrzejszego żywopisca Simona Fiedorowicza”. Rosyjski XVII-wieczny traktat o sztuce malowania ikon, Wydawnictwo Neriton, Warszawa.
Priedanije, 2006, Priedanije o nierukotwornych ikonach po rukopisi biblioteki Marczijana, pierie- wod s gr. A. Ju. Nikiforowoj, priedisłowije i kommientarii A.M. Lidowa, w: Rielikwii w Wizantii i Driewniej Rusi. Pis`miennyje istoczniki, cz. 7, ried.-sost. A.M. Lidow, Progress-Tradicyja, Moskwa, s. 284–287.
Prokopiusz z Cezarei, 2013, Historia wojen, t. 1: Wojny z Persami i Wandalami, z jęz. gr. przeł., wstępem poprzedził, komentarzem opatrzył Dariusz Brodka, Towarzystwo Wydawnicze „Histo- ria Iagiellonica”, Kraków.
Putnik Antonina, 1895, Putnik Antonina iz Płacentii konca VI-go wieka, izdał, pieriewieł i ob`jasnił I. Pomiałowskij, Prawosławnyj Palestinskij sbornik, t. XIII, S. Pietierburg, wyp. 3.
Ševčenko Nancy P., 2013, Vita Icons and „Decorated” Icons of the Komnienian Period, w: idem, The Celebration of the Saints in Byzantine Art and Liturgy, Variorum Collected Studies Series, Ashgate Variorum, VI, Farnham-Burlington, s. 56–69.
Skowronek Małgorzata, 2000, Błogosławione miasto Edessa, król Abgar i Tadeusz Apostoł w świe- tle faktów i wybranych utworów apokryficznych, w: Święci i świętość u korzeni tworzenia się kultury narodów słowiańskich, t. 1, red. Wanda Stępniak-Minczewa, Zdzisław J. Kijas, Wydaw- nictwo Naukowe PAT, Kraków, s. 117–118.
Skowronek Małgorzata, Minczew Georgi, 2001, Cykl o królu Abgarze w bizantyńsko-słowiańskiej tradycji rękopiśmiennej. Wybrane problemy tekstologiczne, Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne, 3, s. 305–326.
Słowar`, 2003, Słowar` russkich ikonopiscew XI–XVII wiekow, ried.-sost. Igor A. Koczetkow, Izda- tielstwo „Indrik”, Moskwa.
Spanke Daniel, 2000, Das Mandylion. Ikonographie, Legenden und Bildtheorie der „Nicht-von-Men- schenhand-gemachten Christusbilder”, Ikonen-Museum Recklinghausen, Recklinghausen.
Sulikowska-Bełczowska Aleksandra, 2013, Ciała, groby i ikony. Kult świętych w ruskiej tradycji literackiej i ikonograficznej, Wydawnictwo Neriton, Warszawa.
Tołstoja Tatiana W., 1979, Uspienskij sobor Moskowskogo Kremla. K 500-letiju unikalnego pamiatnika russkoj kultury, Iskusstwo, Moskwa.
Tycner-Wolicka Marta, 2009, Opowieść o wizerunku z Edessy. Cesarz Konstantyn Porfirogeneta i nieuczyniony ręką wizerunek Chrystusa, Wydawnictwo Avalon, Kraków.
Uspienski Borys A., Żywow Wiktor M., 1992, Car i bóg. Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji, tłum. z jęz. ros. i wstępem opatrzył H. Paprocki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Uspienski Leonid, 1993, Teologia ikony, tłum. Maria Żurowska, Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów „W drodze”, Poznań.
Venetus Marcianus Graecus 573, fol. 2–26.
Weitzmann Kurt, 1960, The Mandylion and Constantine Porphyrogenetos, Cahiers Archéologiques, 11, s. 163–184.
Wilson Ian, 1983, Całun turyński, przeł. i posłowiem opatrzył Andrzej Polkowski, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Wolf Gerhard, Alexifarmaka, Aspetti del culto e della teoria delle immagini a Roma tra Bisanzio e Terra Santa nell`alto medioevo, w: Roma tra Oriente e Occidente. Settimane di studio del Centro Italiano di studi sull`alto Medioevo, XLIX, Spoleto 2002, s. 755–790.
Kobrzeniecka-Sikorska, G. (2020). Visualization of the history of the mandylion in the Eastern Christian tradition with particular emphasis on Russian icons. Forum Teologiczne, (21), 149–167. https://doi.org/10.31648/ft.6093
Grażyna Kobrzeniecka-Sikorska
