On the meaning of the word choroba [‘disease’] in Józef Zmijewski’s handbook

Anna Paluszak-Bronka

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy


Abstract

The aim of the article is to reconstruct the meaning of the word choroba [Eng. disease] as
used by Józef Zmijewski in his manuscript Metoda leczenia środkami dotąd nieużywanymi
[Eng. A Method of Treatment with Means So Far Unused]. On the basis of injuries,
conditions, symptoms, physiological and pathophysiological processes, as well as anatomical
names that Zmijewski included in disease units, it is proved that the analyzed word differs
both from definitions of disease recorded in dictionaries of the Polish language (SL, SW,
SJPD) and its clinical explanations from the turn of the 18th and 19th centuries. Reasons
for these discrepancies are also outlined. In relation to medical definitions, they may have
resulted from Zmijewski’s socio-utilitarian understanding of disease, while in relation
to explanations provided in dictionaries of the Polish language, these differences should
be explained by the state of medical knowledge at the time, which influenced lexicographic
definitions.


Keywords:

illness, defining, manuscript, Józef Zmijewski


Anusiewicz J., Skawiński J. (1996): Słownik polszczyzny potocznej. Warszawa–Wrocław.   Google Scholar

Apresjan J.D. (2000): Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka. Przekład Z. Kozłowska i A. Markowski. Wrocław.   Google Scholar

Boryś W. (2008): Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków.   Google Scholar

Brückner A. (2000): Słownik etymologiczny języka polskiego. Warszawa.   Google Scholar

Brzeziński T. (1988): R ozwój poglądów n a i stotę choroby. [W:] Historia medycyny. Red. T. Brzeziński. Warszawa, s. 134–157.   Google Scholar

Buława M. (2019): Nazwy chorób w gwarach polskich. Kraków.   Google Scholar

Długosz-Kurczabowa K. (2003): Nowy słownik etymologiczno-historyczny. Warszawa.   Google Scholar

Domaradzki J. (2013): O definicjach zdrowia i choroby. „Folia Medica Lodziensia” 40/1, s. 5–29.   Google Scholar

Dubisz S. (2003): Uniwersalny słownik języka polskiego. T. I–IV. Warszawa.   Google Scholar

Dźwigoł R. (2004): Polskie słownictwo mitologiczne. Kraków.   Google Scholar

Jankowiak L. (2005): Słownictwo medyczne Stefana Falimirza. Początki polskiej terminologii medycznej. T. I. Warszawa.   Google Scholar

Karłowicz J., Kryński A.A., Niedźwiedzki W. (1900–1927): Słownik języka polskiego. T. I–VIII. Warszawa.   Google Scholar

Kopaliński W. (2000): Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Warszawa.   Google Scholar

Kwiatkowski W. (2001): O hermeneutycznym znaczeniu choroby. [W:] Choroba jako zjawisko społeczne. Studia z dziejów kultury medycznej. T. 4. Red. B. Płonka-Syroka. Wrocław, s. 18–28.   Google Scholar

Linde S.B. (1807–1814): Słownik języka polskiego. T. I–VI. Warszawa.   Google Scholar

Mała encyklopedia medyczna (1979). Red. T. Rożniatowski. Warszawa.   Google Scholar

Marczewska M. (2012): Ja cię zamawiam, ja cię wypędzam… Choroba. Studium językowo-kulturowe. Kielce.   Google Scholar

Mianownictwo anatomiczne (1989). Red. R. Aleksandrowicz. Warszawa.   Google Scholar

Miętkiewski E. (1988a): Dalszy rozwój anatomii i fizjologii w okresie oświecenia. [W:] Historia medycyny. Red. T. Brzeziński. Warszawa, s. 129–130.   Google Scholar

Miętkiewski E. (1988b): Początki fizjologii jako samodzielnej nauki. [W:] Historia medycyny. Red. T. Brzeziński. Warszawa, s. 130–133.   Google Scholar

Nowakowski M. (2013): Medykalizacja we współczesnych społeczeństwach. Studium literatury przedmiotu. Lublin (niepublikowana rozprawa doktorska, dostępna online: https://www.umcs.pl/pl/szukaj-redirect,51763.html).   Google Scholar

Paluszak-Bronka A. (2018): Co można powiedzieć o autorze na podstawie jego rękopisu?
Crossref   Google Scholar

Rozważania językoznawcy. „Prace Językoznawcze” XX, nr 3, s. 123–137.   Google Scholar

Paluszak-Bronka A. (2021): Znajomość biografii autora dzieła a badania historycznojęzykowe. „Studia Językoznawcze”. T. 20, s. 115–127.
Crossref   Google Scholar

Perzyna L. (1793): Lekarz dla Włoscian, Czyli Rada Dla Pospolstwa W chorobach i dolegliwościach naszemu Kraiowi właściwych, albo po większey części przyswojonych. Każdemu naszego Kraiu Mieszkańcowi do wiadomości potrzebna. Kalisz.   Google Scholar

Piątkowski W. (2001): Socjologia choroby. Analiza wybranych koncepcji badawczych. [W:] Choroba jako zjawisko społeczne. Studia z dziejów kultury medycznej. T. 4. Red. B. Płonka-Syroka. Wrocław, s. 11–17.   Google Scholar

Piotrowski T. (1994): Z zagadnień leksykografii. Warszawa.   Google Scholar

Płonka-Syroka B. (2001): Wstęp. [W:] Choroba jako zjawisko społeczne. Studia z dziejów kultury medycznej. T. 4. Red. B. Płonka-Syroka. Wrocław, s. 3–8.   Google Scholar

Rosiński F. (2001): Stosunek Starego Testamentu do choroby. [W:] Choroba jako zjawisko społeczne. Studia z dziejów kultury medycznej. T. 4. Red. B. Płonka-Syroka. Wrocław, s. 29–42.   Google Scholar

Skorupka S. (1996): Słownik frazeologiczny. T. I–II. Warszawa.   Google Scholar

Słownik języka polskiego. Red. W. Doroszewski (1958–1969). T. I–XI. Warszawa. Online: https://doroszewski.pwn.pl   Google Scholar

Słownik lekarski polski (1905). Oprac. z polecenia Towarzystwa Lekarsk. Krakowskiego Profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego, Doktorowie: T. Borowicz, S. Ciechanowski, S. Domański, L. Kryński przy współudziale Tow. Lek. Warszaw., Wydziału Lek. Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu, oraz wielu lekarzy i przyrodników polskich. Kraków.   Google Scholar

Słownik terminologii lekarskiej polskiej (1881). Oprac. przez Komisyą terminologiczną Towarzystwa lekarskiego krakowskiego złożoną z Drów S. Janikowskiego i J. Oettingera Proff. w Wydziale lek. Uniw. Jag. i Dra A. Kremera przy współudziale Prezesa Akademii Umiejętności Prof. Dra J. Majera i wielu Lekarzy i Przyrodników polskich. Kraków. Online: https://www.sbc.org.pl/publication/37760.   Google Scholar

Słowotwórstwo języka doby staropolskiej. Przegląd formacji rzeczownikowych. Red. K. Kleszczowa. (1996). Katowice.   Google Scholar

Steczko I. (2002): Mietnica, kaduk, boża kaźń, czyli o nazwach epilepsji w XV i XVI wieku. „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” I, s. 387–402.   Google Scholar

Szumowski W. (1961): Historia medycyny. Warszawa.   Google Scholar

Świtalska A., Braczkowska B. (2001): Wpływ choroby na życie i twórczość Ludwika van Beethovena. [W:] Choroba jako zjawisko społeczne. Studia z dziejów kultury medycznej. T. 4. Red. B. Płonka-Syroka. Wrocław, s. 105–109.   Google Scholar

Treder J. (1989): Frazeologia kaszubska a wierzenia i zwyczaje (na tle porównawczym). Wejherowo.   Google Scholar

Węglorz J. (2015): Zdrowie, choroba i lecznictwo w społeczeństwie Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku. Toruń.   Google Scholar

Wieczorkiewicz A. (1725): Compendium Medicum Auctum To iest Krotkie Zebranie y opisanie Chorob, Ich rożności, przyczyn, znaków, sposobow do leczenia, Także rożnych sposobow robienia Wodek, Oleykow, Iulepow, Syropow, Konfitur, Maści, Plastrow &c. y rożych osobliwych rzeczy: Na Siedm Traktatow Rozdzielone / Y teraz świeżo przez tegoż Authora z errorow Typograficznych expurgowane, Z przydatkiem osobliwych Chorob tak męskich, iako y Białogłowskich, y Dziecinnych. Dla większey wygody ludzkiey Przedrukowane Roku Pańskiego 1725 w Drukarni Jasney Gory Częstochowskiey. Częstochowa.   Google Scholar

Wielki słownik języka polskiego PAN. Red. P. Żmigrodzki (2007). Kraków. Online: http:// www.wsjp.pl   Google Scholar

Wielki słownik medyczny. Red. T. Widłak-Piernikowa (1996). Warszawa.   Google Scholar

Wieniawska A. (2009): Choroby układu oddechowego w polskich osiemnastowiecznych poradnikach medycznych. Diagnozowanie, przebieg i leczenie. [W:] Wśród córek Eskulapa. Szkice z dziejów medycyny i higieny Rzeczypospolitej XVI–XVII wieku. Red. A. Karpiński,   Google Scholar

Warszawa, s. 233–278.   Google Scholar

Woźniak E. (2011): Z warsztatu badacza semantyki historycznej – uwagi o metodzie i źródłach. [W:] Badania historycznojęzykowe. Stan, metodologia, perspektywy. Red. B. Dunaj i M. Rak. Kraków, s. 71–79.   Google Scholar

Wydziałkowska P. (2018): Epidemie jako kategoria społeczna i prywatna w wybranych relacjach z podróży polskich podróżników. [W:] Acta Urobori – w kręgu epidemii II. Red. M. Dąsal. Wrocław, s. 123–133.   Google Scholar

Wydziałkowska P. (2019): Choroby epidemiczne wśród Radziwiłłów w XVIII wieku. Egzemplifikacja zagadnienia na podstawie źródeł ego-dokumentalnych – wstęp do badań. [W:] Acta Urobori – w kręgu epidemii II. Red. M. Dąsal. Wrocław, s. 49–64.   Google Scholar

Zieliński K.W. (2019): Słownik pochodzenia nazw i określeń medycznych. Antyczne i nowożytne dzieje chorób w ich nazwach ukryte. Opieką filologiczną w zakresie hellenistyki i indoeuropeistyki objęła H. Zalewska-Jura. Bielsko-Biała.   Google Scholar

http://www.wsjp.pl   Google Scholar

http://sjp.pwn.pl   Google Scholar

http://doroszewski.pwn.pl   Google Scholar

http://www.reformowani.info/cierpienie-ku-dobremu/   Google Scholar

https://www.umcs.pl/pl/szukaj-redirect,51763.html   Google Scholar

https://www.sbc.org.pl/publication/37760   Google Scholar

https://www.medonet.pl/choroby-od-a-do-z/najczestsze-objawy-chorobowe,wydzielina-zucha,   Google Scholar

artykul,1577467.html/   Google Scholar

https://www.medonet.pl/zdrowie/zdrowie-dla-kazdego,nadmierna-potliwosc-stop,artykul,   Google Scholar

html/   Google Scholar

Zmijewski Józef (1888): Metoda leczenia srodkami dotąd nieużywanymi najtrudniejsze cierpienia usuwająca, Na wielu osobach sprawdzona jako nieomylna. Z dołączeniem wykazu osób uleczonych w szpitalach jako za nieuleczalnych uznanych na dowód i poparcie   Google Scholar

Metody. Rękopis znajduje się w prywatnych zbiorach rodziny Bednarczuków – znanych i cenionych działaczy regionalnych z Przasnysza. Od Mariusza Bednarczuka otrzymałam kserokopię tego zabytku.   Google Scholar


Published
2022-12-15

Cited by

Paluszak-Bronka, A. (2022). On the meaning of the word choroba [‘disease’] in Józef Zmijewski’s handbook. Prace Językoznawcze, 24(4), 143–158. https://doi.org/10.31648/pj.8165

Anna Paluszak-Bronka 
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy