On the meaning of the word choroba [‘disease’] in Józef Zmijewski’s handbook
Anna Paluszak-Bronka
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w BydgoszczyAbstract
The aim of the article is to reconstruct the meaning of the word choroba [Eng. disease] as
used by Józef Zmijewski in his manuscript Metoda leczenia środkami dotąd nieużywanymi
[Eng. A Method of Treatment with Means So Far Unused]. On the basis of injuries,
conditions, symptoms, physiological and pathophysiological processes, as well as anatomical
names that Zmijewski included in disease units, it is proved that the analyzed word differs
both from definitions of disease recorded in dictionaries of the Polish language (SL, SW,
SJPD) and its clinical explanations from the turn of the 18th and 19th centuries. Reasons
for these discrepancies are also outlined. In relation to medical definitions, they may have
resulted from Zmijewski’s socio-utilitarian understanding of disease, while in relation
to explanations provided in dictionaries of the Polish language, these differences should
be explained by the state of medical knowledge at the time, which influenced lexicographic
definitions.
Keywords:
illness, defining, manuscript, Józef ZmijewskiReferences
Anusiewicz J., Skawiński J. (1996): Słownik polszczyzny potocznej. Warszawa–Wrocław. Google Scholar
Apresjan J.D. (2000): Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka. Przekład Z. Kozłowska i A. Markowski. Wrocław. Google Scholar
Boryś W. (2008): Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków. Google Scholar
Brückner A. (2000): Słownik etymologiczny języka polskiego. Warszawa. Google Scholar
Brzeziński T. (1988): R ozwój poglądów n a i stotę choroby. [W:] Historia medycyny. Red. T. Brzeziński. Warszawa, s. 134–157. Google Scholar
Buława M. (2019): Nazwy chorób w gwarach polskich. Kraków. Google Scholar
Długosz-Kurczabowa K. (2003): Nowy słownik etymologiczno-historyczny. Warszawa. Google Scholar
Domaradzki J. (2013): O definicjach zdrowia i choroby. „Folia Medica Lodziensia” 40/1, s. 5–29. Google Scholar
Dubisz S. (2003): Uniwersalny słownik języka polskiego. T. I–IV. Warszawa. Google Scholar
Dźwigoł R. (2004): Polskie słownictwo mitologiczne. Kraków. Google Scholar
Jankowiak L. (2005): Słownictwo medyczne Stefana Falimirza. Początki polskiej terminologii medycznej. T. I. Warszawa. Google Scholar
Karłowicz J., Kryński A.A., Niedźwiedzki W. (1900–1927): Słownik języka polskiego. T. I–VIII. Warszawa. Google Scholar
Kopaliński W. (2000): Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Warszawa. Google Scholar
Kwiatkowski W. (2001): O hermeneutycznym znaczeniu choroby. [W:] Choroba jako zjawisko społeczne. Studia z dziejów kultury medycznej. T. 4. Red. B. Płonka-Syroka. Wrocław, s. 18–28. Google Scholar
Linde S.B. (1807–1814): Słownik języka polskiego. T. I–VI. Warszawa. Google Scholar
Mała encyklopedia medyczna (1979). Red. T. Rożniatowski. Warszawa. Google Scholar
Marczewska M. (2012): Ja cię zamawiam, ja cię wypędzam… Choroba. Studium językowo-kulturowe. Kielce. Google Scholar
Mianownictwo anatomiczne (1989). Red. R. Aleksandrowicz. Warszawa. Google Scholar
Miętkiewski E. (1988a): Dalszy rozwój anatomii i fizjologii w okresie oświecenia. [W:] Historia medycyny. Red. T. Brzeziński. Warszawa, s. 129–130. Google Scholar
Miętkiewski E. (1988b): Początki fizjologii jako samodzielnej nauki. [W:] Historia medycyny. Red. T. Brzeziński. Warszawa, s. 130–133. Google Scholar
Nowakowski M. (2013): Medykalizacja we współczesnych społeczeństwach. Studium literatury przedmiotu. Lublin (niepublikowana rozprawa doktorska, dostępna online: https://www.umcs.pl/pl/szukaj-redirect,51763.html). Google Scholar
Paluszak-Bronka A. (2018): Co można powiedzieć o autorze na podstawie jego rękopisu?
Crossref
Google Scholar
Rozważania językoznawcy. „Prace Językoznawcze” XX, nr 3, s. 123–137. Google Scholar
Paluszak-Bronka A. (2021): Znajomość biografii autora dzieła a badania historycznojęzykowe. „Studia Językoznawcze”. T. 20, s. 115–127.
Crossref
Google Scholar
Perzyna L. (1793): Lekarz dla Włoscian, Czyli Rada Dla Pospolstwa W chorobach i dolegliwościach naszemu Kraiowi właściwych, albo po większey części przyswojonych. Każdemu naszego Kraiu Mieszkańcowi do wiadomości potrzebna. Kalisz. Google Scholar
Piątkowski W. (2001): Socjologia choroby. Analiza wybranych koncepcji badawczych. [W:] Choroba jako zjawisko społeczne. Studia z dziejów kultury medycznej. T. 4. Red. B. Płonka-Syroka. Wrocław, s. 11–17. Google Scholar
Piotrowski T. (1994): Z zagadnień leksykografii. Warszawa. Google Scholar
Płonka-Syroka B. (2001): Wstęp. [W:] Choroba jako zjawisko społeczne. Studia z dziejów kultury medycznej. T. 4. Red. B. Płonka-Syroka. Wrocław, s. 3–8. Google Scholar
Rosiński F. (2001): Stosunek Starego Testamentu do choroby. [W:] Choroba jako zjawisko społeczne. Studia z dziejów kultury medycznej. T. 4. Red. B. Płonka-Syroka. Wrocław, s. 29–42. Google Scholar
Skorupka S. (1996): Słownik frazeologiczny. T. I–II. Warszawa. Google Scholar
Słownik języka polskiego. Red. W. Doroszewski (1958–1969). T. I–XI. Warszawa. Online: https://doroszewski.pwn.pl Google Scholar
Słownik lekarski polski (1905). Oprac. z polecenia Towarzystwa Lekarsk. Krakowskiego Profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego, Doktorowie: T. Borowicz, S. Ciechanowski, S. Domański, L. Kryński przy współudziale Tow. Lek. Warszaw., Wydziału Lek. Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu, oraz wielu lekarzy i przyrodników polskich. Kraków. Google Scholar
Słownik terminologii lekarskiej polskiej (1881). Oprac. przez Komisyą terminologiczną Towarzystwa lekarskiego krakowskiego złożoną z Drów S. Janikowskiego i J. Oettingera Proff. w Wydziale lek. Uniw. Jag. i Dra A. Kremera przy współudziale Prezesa Akademii Umiejętności Prof. Dra J. Majera i wielu Lekarzy i Przyrodników polskich. Kraków. Online: https://www.sbc.org.pl/publication/37760. Google Scholar
Słowotwórstwo języka doby staropolskiej. Przegląd formacji rzeczownikowych. Red. K. Kleszczowa. (1996). Katowice. Google Scholar
Steczko I. (2002): Mietnica, kaduk, boża kaźń, czyli o nazwach epilepsji w XV i XVI wieku. „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” I, s. 387–402. Google Scholar
Szumowski W. (1961): Historia medycyny. Warszawa. Google Scholar
Świtalska A., Braczkowska B. (2001): Wpływ choroby na życie i twórczość Ludwika van Beethovena. [W:] Choroba jako zjawisko społeczne. Studia z dziejów kultury medycznej. T. 4. Red. B. Płonka-Syroka. Wrocław, s. 105–109. Google Scholar
Treder J. (1989): Frazeologia kaszubska a wierzenia i zwyczaje (na tle porównawczym). Wejherowo. Google Scholar
Węglorz J. (2015): Zdrowie, choroba i lecznictwo w społeczeństwie Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku. Toruń. Google Scholar
Wieczorkiewicz A. (1725): Compendium Medicum Auctum To iest Krotkie Zebranie y opisanie Chorob, Ich rożności, przyczyn, znaków, sposobow do leczenia, Także rożnych sposobow robienia Wodek, Oleykow, Iulepow, Syropow, Konfitur, Maści, Plastrow &c. y rożych osobliwych rzeczy: Na Siedm Traktatow Rozdzielone / Y teraz świeżo przez tegoż Authora z errorow Typograficznych expurgowane, Z przydatkiem osobliwych Chorob tak męskich, iako y Białogłowskich, y Dziecinnych. Dla większey wygody ludzkiey Przedrukowane Roku Pańskiego 1725 w Drukarni Jasney Gory Częstochowskiey. Częstochowa. Google Scholar
Wielki słownik języka polskiego PAN. Red. P. Żmigrodzki (2007). Kraków. Online: http:// www.wsjp.pl Google Scholar
Wielki słownik medyczny. Red. T. Widłak-Piernikowa (1996). Warszawa. Google Scholar
Wieniawska A. (2009): Choroby układu oddechowego w polskich osiemnastowiecznych poradnikach medycznych. Diagnozowanie, przebieg i leczenie. [W:] Wśród córek Eskulapa. Szkice z dziejów medycyny i higieny Rzeczypospolitej XVI–XVII wieku. Red. A. Karpiński, Google Scholar
Warszawa, s. 233–278. Google Scholar
Woźniak E. (2011): Z warsztatu badacza semantyki historycznej – uwagi o metodzie i źródłach. [W:] Badania historycznojęzykowe. Stan, metodologia, perspektywy. Red. B. Dunaj i M. Rak. Kraków, s. 71–79. Google Scholar
Wydziałkowska P. (2018): Epidemie jako kategoria społeczna i prywatna w wybranych relacjach z podróży polskich podróżników. [W:] Acta Urobori – w kręgu epidemii II. Red. M. Dąsal. Wrocław, s. 123–133. Google Scholar
Wydziałkowska P. (2019): Choroby epidemiczne wśród Radziwiłłów w XVIII wieku. Egzemplifikacja zagadnienia na podstawie źródeł ego-dokumentalnych – wstęp do badań. [W:] Acta Urobori – w kręgu epidemii II. Red. M. Dąsal. Wrocław, s. 49–64. Google Scholar
Zieliński K.W. (2019): Słownik pochodzenia nazw i określeń medycznych. Antyczne i nowożytne dzieje chorób w ich nazwach ukryte. Opieką filologiczną w zakresie hellenistyki i indoeuropeistyki objęła H. Zalewska-Jura. Bielsko-Biała. Google Scholar
http://www.wsjp.pl Google Scholar
http://sjp.pwn.pl Google Scholar
http://doroszewski.pwn.pl Google Scholar
http://www.reformowani.info/cierpienie-ku-dobremu/ Google Scholar
https://www.umcs.pl/pl/szukaj-redirect,51763.html Google Scholar
https://www.sbc.org.pl/publication/37760 Google Scholar
https://www.medonet.pl/choroby-od-a-do-z/najczestsze-objawy-chorobowe,wydzielina-zucha, Google Scholar
artykul,1577467.html/ Google Scholar
https://www.medonet.pl/zdrowie/zdrowie-dla-kazdego,nadmierna-potliwosc-stop,artykul, Google Scholar
html/ Google Scholar
Zmijewski Józef (1888): Metoda leczenia srodkami dotąd nieużywanymi najtrudniejsze cierpienia usuwająca, Na wielu osobach sprawdzona jako nieomylna. Z dołączeniem wykazu osób uleczonych w szpitalach jako za nieuleczalnych uznanych na dowód i poparcie Google Scholar
Metody. Rękopis znajduje się w prywatnych zbiorach rodziny Bednarczuków – znanych i cenionych działaczy regionalnych z Przasnysza. Od Mariusza Bednarczuka otrzymałam kserokopię tego zabytku. Google Scholar
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.