„Voluntas” – „scientia” – „ignorantia” a odpowiedzialność dodatkowa zwierzchnika za zobowiązania kontraktowe podległych mu „alieni iuris” w prawie rzymskim
Aldona R. Jurewicz
Katedra Powszechnej Historii Prawa, Prawa Rzymskiego i Komparatystyki Prawniczej, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Warszawska 98, 10-702 Olsztynhttps://orcid.org/0000-0001-7123-8735
Abstrakt
W prawie rzymskim odpowiedzialność za zobowiązania kontraktowe oparta była początkowo na przesłankach obiektywnych: powstaniu węzła zobowiązaniowego. Wraz z rozwojem procesu formułkowego, pretor zaczął uwzględniać, a niekiedy wręcz uzależniać odpowiedzialność tej natury od czynnika subiektywnego, jak voluntas, scientia czy ignorantia agens. W zakresie odpowiedzialności dodatkowej w prawie rzymskim odpowiedzialność ta mogła wynikać zarówno z ignorantia, jak i scientia czy voluntas (scil. oświadczenia woli) zwierzchnika. Te subiektywne przesłanki odpowiedzialności różnicowały jednocześnie jej zakres, od najmniejszej na podstawie de peculio de in rem verso, poprzez zaostrzoną przez in tributum vocari wynikającą z wiedzy zwierzchnika aż po najszerszą (in solidum) opartą na jego voluntas. Ta ostatnia zawsze musiała zostać objawiona, w przypadku scientia oświadczenie woli wymagane było tylko w przypadku sprzeciwu zwierzchnika. Precyzyjne rozróżnienie subiektywnych przesłanek odpowiedzialności dodatkowej zwierzchnika jest efektem wykładni słów edyktu pretora miejskiego przez prawników klasycznych.
Słowa kluczowe:
actiones adicticiae qualitatis, scientia, voluntas, ignorantia, edykt pretorski, jurysprudencja rzymska klasycznaBibliografia
Albanese B., Le persone nel diritto romano privato, seria: Publicazioni del seminario giuridico dell’Universita di Palermo, Palermo 1979.
Aubert J.-J., Business Managers in Ancient Rome (200 BC – AD 250), New York 1991.
Babusiaux U., Id quod factum est. Zur Ermittlung des Parteiwillens im klassischen römischen Recht, seria Münchener Beitrage zur Papyrusforschung und Antiken Rechtsgeschichte 95, München 2006.
Banaszczyk Z., Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej, seria Instytucje Prawa Prywatnego, wyd. 2, Warszawa 2015.
Baron J., Abhandlungen aus dem Römischen Civilprozess, cz. 2 (Die adjekticischen Klagen), Berlin 1882.
Berger A., Encyclopedic Dictionary of Roman Law, Philadelphia 1953.
Bürge A., Aldo Petrucci, Mensam exercere. Studi sull’impresa finanziaria romana, II secolo a.C.- meta del III secolo d.C. (=Universita di Roma. Pubblicazioni dell’Istituto di diritto romano e dei diritti dell’Oriente mediterraneo 70). Jovene, Napoli 1991. XII, 419 S., ZSS 114 (1997).
Carcaterra A., Le definizioni die giuristi romani. Metodo mezzi e fini, Napoli 1966.
Chiusi T.J., Contributo allo studio dell'editto <<de tributoria actione>>, ser. Atti della Accademia Nazionale de Lincei. Memorie IX.III.4, Roma 1993.
Chiusi T.J., Contributo dello studio dell'editto 'de triutoria actione', in “Mem. Linc.”, IX S., III.4, 1993, pp. 277-397, BIDR 96-97 (1993-1994).
Chiusi T.J., Landwirtschaftliche Tätigkeit und actio institoria, ZSS 108 (1991).
Földi A., La responsabilità dell’avente potestà per atti compiuti dall’exercitor suo sottoposto, SDHI 64 (1998).
Georges K.E. (red.), Ausführliches lateinisch-deutsch Handwörterbuch, t. 2, dodr. Hannover 1983.
Giaro T., Römische Rechtswahrheiten. Ein Gedankenexperiment, Franfurt a.M. 2007.
Gimenez-Candela T., Sobre la ´scientia domini´ y la acción de la ley Aquilia, IURA 31 (1980).
Glück Ch.F., Ausführliche Erläuterung der Pandecten nach Hellfeld ein Commentar, Erlangen 1813.
Gutowski M., Bezskuteczność czynności prawnej, seria Instytucje Prawa Prywatnego, Warszawa 2013.
Heimbach K.W.E., Basilicorum libri XL, t. 1-2, Lipsiae 1833.
Heumann H., Seckel E. (red.), Handlexikon zu den Quellen des römischen Rechts, Jena 1926.
Il silenzio nella conclusione dei contratti (I. Studio), Foro italiano 25 (1900).
Il silenzio nella conclusione dei contratti (II. Studio), Foro italiano 31 (1906).
Il silenzio nella conclusione dei contratti (III. Studio), Rivista di diritto commune 5 (1907).
Index interpolationum quae in Iustiniani digestis inesse dicuntur, red. E. Levy, E. Rabel, t. 1, Weimar 1929.
Jurewicz A.R., Pater familias dominusve iussit. Umowy zawierane z podległymi władzy na podstawie polecenie zwierzchnika, Olsztyn 2015.
Jurewicz A.R., Problem domniemania w rzymskim ius quoa ad personas pertinet, Olsztyn 2009.
Kaser M., Das römische Privatrecht, wyd. 2, München 1971.
Kaser M., Knütel, Römisches Privatrecht, wyd. 19, München 2008.
Kaser M., Zum Wesen der römischen Stellvertretung, Romanitas 9.1 (1970).
Knütel R., Die Haftung für Hilfspersonen im römischen Recht, ZSS 100 [1983].
Kocot W.J., Odpowiedzialność przedkontraktowa, seria Instytucje Prawa Prywatnego, Warszawa 2013.
Krzynówek J., Odpowiedzialność przedsiębiorcy (exercitor) w prawie rzymskim, Warszawa 2000.
Lenel O., Das Edictum Perpetuum. Ein Versuch zu seiner Wiederherstellung3, Leipzig 1927.
Litewski W., Jurysprudencja rzymska, Kraków 2000.
Longo G., ‘Actio exercitoria’, ‘actio institoria’, ‘actio quasi institoria’, w: Studi Scherillo, t. 2, Milano 1972.
Longo S., Filius familias se obligat? Il problema della capacita patrimoniale die filii familias, Milano 2003.
Lucrezi F., Il problema del mutuo di denaro erogato al “filius familias”, Napoli 1993.
Machnikowski P., Swoboda umów według art. 3531 KC. Konstrukcja prawna, Warszawa 2005.
Martino de F., Ancora sull’ actio exercitoria, w: A. Dell’Agli, T. Spagnuolo Vigorita (red.), Diritto privato e societá romana, Scritti di dritto romano II. Diritto e societá nell’antica Roma, Roma 1982.
Martino de F., Studi sull’ actio exercitoria, w: A. Dell’Agli, T. Spagnuolo Vigorita (red.), Diritto privato e societá romana, Scritti di dritto romano II. Diritto e societá nell’antica Roma, Roma 1982.
Miceli M., Sulla struttura formulare delle ´actiones adiecticiae qualitatis´, Torino 2001.
Mühl W., Tacere, tacitus und taciturnitas im Bereiche des Vocabularius Iurisprudentiae Romanae und Codex Justinians, Würzburg 1961.
Mularski K., Czynności podobne do czynności prawnych, Warszawa 2011.
Plescia J., The Development of Agency in Roman Law, Labeo 30 (1984).
Plezia M. (red.), Słownik łacińsko-polski, t. 5, Warszawa 1998.
Porto di A., Impresa collettiva e schiavo ‘manager’ in Roma antica (II. Sec. a.C.-II s.d.C.), seria: Pubblicazioni Università di Roma LXIV, Milano 1984.
Porto di A., Impresa collettiva e schiavo ‘manager’ in Roma antica (II. Sec. a.C.-II s.d.C.), seria: Pubblicazioni Università di Roma LXIV, Milano 1984.
Pugliese G., In tema di „actio exercitoria”, LABEO 3 (1957).
Schlösser B., Die Bedeutung der praepositio für den Handelsverkehr im antike Rom, Diss. Humboldt-Universität, Berlin 2008.
Schulz F., Scientia, Dolus und Error bei der Stellvertretung nach klassischen römischen Recht, ZSS 33 (1912).
Serwach M., Wina jako zasada odpowiedzialności cywilnej oraz okoliczność zwalniająca z obowiązku naprawienia szkody, Wiadomości Ubezpieczeniowe 1 (2009).
Sondel J., Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 2001.
Spengler H.-P., Dogmatik, Systematik, Polemik. Untersuchungen zu Stil und Methode des Iulius Paulus, maszynopis dysertacji ZB LMU w Monachium, nr katalog. UMC 12343.
Valiño E., La 'actio tributoria', SDHI 33 (1967).
Wacke A., Die adjektizischen Klagen im Überblick. Erster Teil: von der Reeder- und Betriebsleiterklage zur direkten Stellvertretung, ZSS 111 (1994).
Wacke A., Die libera administratio peculii. Zur Verfügungsmacht von Hauskindern und Sklaven über ihr Sondergut, w: Th. Finkenauer (red.), Sklaverei und Freilassung im römischen Recht. Symposium für Hans Josef Wieling zum 70. Geburtstag, Berlin-Heidelberg-New York 2006.
Wołodkiewicz W., Obligationes ex variis causarum figuris. Studia nad źródłami zobowiązań w rzymskim prawie klasycznym, seria Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego 21, Warszawa 1968.
Zaborowska A., Powstanie peculium (permissus domini, constituere peculium, concessio peculii) w rzymskim prawie klasycznym, Studia Iuridica Toruniensia 7 (2010).
Zaborowska A., Skutki prawne zarządu peculium przez servus peculiaris, Studi Polacco-Italiani di Toruń 4 (2005).
Żeber I., A study of the peculium of a slave in pre-classical and classical Roman Law, seria: Acta Universitatis Wratislaviensis 491. Prawo 85, Wrocław 1981.
Aubert J.-J., Business Managers in Ancient Rome (200 BC – AD 250), New York 1991.
Babusiaux U., Id quod factum est. Zur Ermittlung des Parteiwillens im klassischen römischen Recht, seria Münchener Beitrage zur Papyrusforschung und Antiken Rechtsgeschichte 95, München 2006.
Banaszczyk Z., Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej, seria Instytucje Prawa Prywatnego, wyd. 2, Warszawa 2015.
Baron J., Abhandlungen aus dem Römischen Civilprozess, cz. 2 (Die adjekticischen Klagen), Berlin 1882.
Berger A., Encyclopedic Dictionary of Roman Law, Philadelphia 1953.
Bürge A., Aldo Petrucci, Mensam exercere. Studi sull’impresa finanziaria romana, II secolo a.C.- meta del III secolo d.C. (=Universita di Roma. Pubblicazioni dell’Istituto di diritto romano e dei diritti dell’Oriente mediterraneo 70). Jovene, Napoli 1991. XII, 419 S., ZSS 114 (1997).
Carcaterra A., Le definizioni die giuristi romani. Metodo mezzi e fini, Napoli 1966.
Chiusi T.J., Contributo allo studio dell'editto <<de tributoria actione>>, ser. Atti della Accademia Nazionale de Lincei. Memorie IX.III.4, Roma 1993.
Chiusi T.J., Contributo dello studio dell'editto 'de triutoria actione', in “Mem. Linc.”, IX S., III.4, 1993, pp. 277-397, BIDR 96-97 (1993-1994).
Chiusi T.J., Landwirtschaftliche Tätigkeit und actio institoria, ZSS 108 (1991).
Földi A., La responsabilità dell’avente potestà per atti compiuti dall’exercitor suo sottoposto, SDHI 64 (1998).
Georges K.E. (red.), Ausführliches lateinisch-deutsch Handwörterbuch, t. 2, dodr. Hannover 1983.
Giaro T., Römische Rechtswahrheiten. Ein Gedankenexperiment, Franfurt a.M. 2007.
Gimenez-Candela T., Sobre la ´scientia domini´ y la acción de la ley Aquilia, IURA 31 (1980).
Glück Ch.F., Ausführliche Erläuterung der Pandecten nach Hellfeld ein Commentar, Erlangen 1813.
Gutowski M., Bezskuteczność czynności prawnej, seria Instytucje Prawa Prywatnego, Warszawa 2013.
Heimbach K.W.E., Basilicorum libri XL, t. 1-2, Lipsiae 1833.
Heumann H., Seckel E. (red.), Handlexikon zu den Quellen des römischen Rechts, Jena 1926.
Il silenzio nella conclusione dei contratti (I. Studio), Foro italiano 25 (1900).
Il silenzio nella conclusione dei contratti (II. Studio), Foro italiano 31 (1906).
Il silenzio nella conclusione dei contratti (III. Studio), Rivista di diritto commune 5 (1907).
Index interpolationum quae in Iustiniani digestis inesse dicuntur, red. E. Levy, E. Rabel, t. 1, Weimar 1929.
Jurewicz A.R., Pater familias dominusve iussit. Umowy zawierane z podległymi władzy na podstawie polecenie zwierzchnika, Olsztyn 2015.
Jurewicz A.R., Problem domniemania w rzymskim ius quoa ad personas pertinet, Olsztyn 2009.
Kaser M., Das römische Privatrecht, wyd. 2, München 1971.
Kaser M., Knütel, Römisches Privatrecht, wyd. 19, München 2008.
Kaser M., Zum Wesen der römischen Stellvertretung, Romanitas 9.1 (1970).
Knütel R., Die Haftung für Hilfspersonen im römischen Recht, ZSS 100 [1983].
Kocot W.J., Odpowiedzialność przedkontraktowa, seria Instytucje Prawa Prywatnego, Warszawa 2013.
Krzynówek J., Odpowiedzialność przedsiębiorcy (exercitor) w prawie rzymskim, Warszawa 2000.
Lenel O., Das Edictum Perpetuum. Ein Versuch zu seiner Wiederherstellung3, Leipzig 1927.
Litewski W., Jurysprudencja rzymska, Kraków 2000.
Longo G., ‘Actio exercitoria’, ‘actio institoria’, ‘actio quasi institoria’, w: Studi Scherillo, t. 2, Milano 1972.
Longo S., Filius familias se obligat? Il problema della capacita patrimoniale die filii familias, Milano 2003.
Lucrezi F., Il problema del mutuo di denaro erogato al “filius familias”, Napoli 1993.
Machnikowski P., Swoboda umów według art. 3531 KC. Konstrukcja prawna, Warszawa 2005.
Martino de F., Ancora sull’ actio exercitoria, w: A. Dell’Agli, T. Spagnuolo Vigorita (red.), Diritto privato e societá romana, Scritti di dritto romano II. Diritto e societá nell’antica Roma, Roma 1982.
Martino de F., Studi sull’ actio exercitoria, w: A. Dell’Agli, T. Spagnuolo Vigorita (red.), Diritto privato e societá romana, Scritti di dritto romano II. Diritto e societá nell’antica Roma, Roma 1982.
Miceli M., Sulla struttura formulare delle ´actiones adiecticiae qualitatis´, Torino 2001.
Mühl W., Tacere, tacitus und taciturnitas im Bereiche des Vocabularius Iurisprudentiae Romanae und Codex Justinians, Würzburg 1961.
Mularski K., Czynności podobne do czynności prawnych, Warszawa 2011.
Plescia J., The Development of Agency in Roman Law, Labeo 30 (1984).
Plezia M. (red.), Słownik łacińsko-polski, t. 5, Warszawa 1998.
Porto di A., Impresa collettiva e schiavo ‘manager’ in Roma antica (II. Sec. a.C.-II s.d.C.), seria: Pubblicazioni Università di Roma LXIV, Milano 1984.
Porto di A., Impresa collettiva e schiavo ‘manager’ in Roma antica (II. Sec. a.C.-II s.d.C.), seria: Pubblicazioni Università di Roma LXIV, Milano 1984.
Pugliese G., In tema di „actio exercitoria”, LABEO 3 (1957).
Schlösser B., Die Bedeutung der praepositio für den Handelsverkehr im antike Rom, Diss. Humboldt-Universität, Berlin 2008.
Schulz F., Scientia, Dolus und Error bei der Stellvertretung nach klassischen römischen Recht, ZSS 33 (1912).
Serwach M., Wina jako zasada odpowiedzialności cywilnej oraz okoliczność zwalniająca z obowiązku naprawienia szkody, Wiadomości Ubezpieczeniowe 1 (2009).
Sondel J., Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 2001.
Spengler H.-P., Dogmatik, Systematik, Polemik. Untersuchungen zu Stil und Methode des Iulius Paulus, maszynopis dysertacji ZB LMU w Monachium, nr katalog. UMC 12343.
Valiño E., La 'actio tributoria', SDHI 33 (1967).
Wacke A., Die adjektizischen Klagen im Überblick. Erster Teil: von der Reeder- und Betriebsleiterklage zur direkten Stellvertretung, ZSS 111 (1994).
Wacke A., Die libera administratio peculii. Zur Verfügungsmacht von Hauskindern und Sklaven über ihr Sondergut, w: Th. Finkenauer (red.), Sklaverei und Freilassung im römischen Recht. Symposium für Hans Josef Wieling zum 70. Geburtstag, Berlin-Heidelberg-New York 2006.
Wołodkiewicz W., Obligationes ex variis causarum figuris. Studia nad źródłami zobowiązań w rzymskim prawie klasycznym, seria Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego 21, Warszawa 1968.
Zaborowska A., Powstanie peculium (permissus domini, constituere peculium, concessio peculii) w rzymskim prawie klasycznym, Studia Iuridica Toruniensia 7 (2010).
Zaborowska A., Skutki prawne zarządu peculium przez servus peculiaris, Studi Polacco-Italiani di Toruń 4 (2005).
Żeber I., A study of the peculium of a slave in pre-classical and classical Roman Law, seria: Acta Universitatis Wratislaviensis 491. Prawo 85, Wrocław 1981.
Jurewicz, A. R. (2016). „Voluntas” – „scientia” – „ignorantia” a odpowiedzialność dodatkowa zwierzchnika za zobowiązania kontraktowe podległych mu „alieni iuris” w prawie rzymskim. Studia Warmińskie, 53, 299–317. https://doi.org/10.31648/sw.105
Aldona R. Jurewicz
Katedra Powszechnej Historii Prawa, Prawa Rzymskiego i Komparatystyki Prawniczej, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Warszawska 98, 10-702 Olsztyn
https://orcid.org/0000-0001-7123-8735
Katedra Powszechnej Historii Prawa, Prawa Rzymskiego i Komparatystyki Prawniczej, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Warszawska 98, 10-702 Olsztyn
https://orcid.org/0000-0001-7123-8735
