Przemiany mentalności mieszkańców wsi na przełomie XIX/XX wieku (rejestrowane w dyskursach publicznych oraz w źródłach etnohistorycznych)
Bożena Józefów-Czerwińska
Wydział Humanistyczny, Instytut Historyczny, Akademia Finansów i Biznesu Vistula, filia: Akademia im. Aleksandra Gieysztora, ul. A. Mickiewicza 17, 06-100 Pułtuskhttps://orcid.org/0000-0001-6564-1755
Abstrakt
Proces kulturowo-społecznych przemian mieszkańców wsi przypadający na przełom XIX/XX w. był już przedmiotem wielu naukowych rozważań. Jednak pewne konteksty warto ponownie zaakcentować, czerpiąc ze źródeł etnohistorycznych w odwołaniu do analiz dyskursów publicznych (pojawiających się w prasie). W omawianym okresie trwała systemowa polityka rusyfikacji. Przeciwstawiły się temu zjawisku zróżnicowane środowiska polskich elit, dostrzegające konieczność wzmocnienia więzi chłopskich rodzin z polską tożsamością narodową. Postępowe środowiska, działacze społeczni, duchowni podjęli misję szerzenia oświaty wśród ludu, dostrzegając konieczność zwalczania powszechnie jeszcze wówczas występującego analfabetyzmu, rejestrowanego wśród mieszkańców wsi. Nadzieję pokładano zwłaszcza w edukacji generacji młodych chłopów, prowadzonej w rodzimym języku, kulturze, osadzonej w ojczystej historii. Niewątpliwie w tym procesie zasłużyło się wielu przedstawicieli ówczesnych elit, a oprócz nich ważną rolę odegrała również prasa. Tej tematyce poświęcone są niniejsze rozważania.
Słowa kluczowe:
walka z analfabetyzmem, bariery blokujące postęp, Oporni, idee narodoweBibliografia
Prasa Google Scholar
„Czas” - dziennik poświęcony polityce krajowej i zagranicznej oraz wiadomościom literackim, rolniczym i przemysłowym, wydany w dniu 1.02.1874, nr 26, Kraków, biblioteka cyfrowa: https://academica.edu.pl/reading/readSingle?cid=30962069&uid=24959258 (12.11.2021). Google Scholar
Dziennik Literacki, wydany w dniu 19.10.1870 r., nr 42/19, Lwów, Google Scholar
biblioteka cyfrowa https://dlibra.kul.pl/dlibra/publication/18558/edition/16670/content (12.11.2021). Google Scholar
„Dziennik Poznański”, wydany w dniu 08.10.1886, R.28 nr 230, Poznań, egzemplarze zdigitalizowane ze zbiorów Biblioteki PTPN w Poznaniu, sygn.Cz4293, biblioteka cyfrowa: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/62701/edition/78488/content (12.11.2021). Google Scholar
Opracowania Google Scholar
Brückner Aleksander, 1924, Mitologja słowiańska studium porównawcze, Instytut Wydawniczy, Biblioteka Polska, Warszawa. Google Scholar
Danieluk Robert (oprac. i wstęp), 2009, Tajna misja jezuitów na Podlasiu (1878–1904): columbae simplicitate et serpenti prudentia: wybór dokumentów z archiwów zakonnych Krakowa, Rzymu i Warszawy, Kraków. Google Scholar
Długoszewska-Nadratowska Hanna, Wałaszyk Jarosław (oprac.), 2008, Aleksander Świętochowski i szkoły w Gołotczyźnie, Wydawnictwo Muzeum Szlachty Mazowieckiej, Ciechanów. Google Scholar
Dębski Kazimierz, 1993, Bohaterstwo Unitów Podlaskich: 1875–1905, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa. Google Scholar
Dylągowa Hanna, 1981, Duchowieństwo katolickie wobec sprawy narodowej (1764–1864), Wydawnictwo TN Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin. Google Scholar
Dylągowa Hanna, 1989, Unia Brzeska i unici w Królestwie Polskim, Wydawnictwo: Kuria Metropolitalna Warszawska. Wydział Duszpasterstwa, Warszawa. Google Scholar
Dylągowa Hanna, 1996, Dzieje Unii Brzeskiej (1596–1918), Wydawnictwo Interlibro, Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, Warszawa–Olsztyn. Google Scholar
Dymsza Lubomir, 1918, Mowa wygłoszona w Dumie podczas obrad nad projektem oderwania Chełmszczyzny, w: Chrzanowski Zygmunt (red.), W obronie ziemi, Skład główny w Biurze Pracy Społecznej, Warszawa, s. 47–75. Google Scholar
Józefów-Czerwińska Bożena, 2017, Zabobonem nazwano… O wierzeniach, wartościach i dawnych przekonaniach mieszkańców polsko-białoruskiego pogranicza w ich związkach z przeszłością, Wydawnictwo Trzecia Strona, Warszawa. Google Scholar
Józefów-Czerwińska Bożena, 2019, Oporni. Losy mieszkańców polsko-białoruskiego pogranicza w kontekście problematyki pamięci oraz negatywnych stereotypów dotykających chłopów, Wydawnictwo Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk. Google Scholar
Kalabiński Stanisław, Tych Feliks, 1969, Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja. Lata 1905–1907 na ziemiach polskich, Wiedza Powszechna, Warszawa. Google Scholar
Karczewska Anna, 2012, Czytelnictwo chłopów jako przedmiot inteligenckiego dyskursu w Królestwie Polskim w XIX w., Praca doktorska napisana pod kierunkiem, Warszawa, https://depotuw.ceon.pl/bitstream/handle/item/238/Karczewska–doktorat.pdf?sequence=1 (9.12.2020). Google Scholar
Kita Jarosław, 1995, Formy wychowania i „umoralniania” chłopów propagowane na łamach pism pozytywistów warszawskich, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Historica, t. 52, s. 59-69.
Crossref
Google Scholar
Kracik Jan, Gdy religia i magia w jednym stały domu, Znak – miesięcznik (marzec nr 634), http://www.miesiecznik.znak.com.pl/Tekst/pokaz/9862/calosc (12.03.2021). Google Scholar
Krawczak Tadeusz, 1982, Kształtowanie świadomości narodowej wśród ludności wiejskiej Podlasia w latach 1863–1918, Podlaskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Biała Podlaska. Google Scholar
Kraszewski Józef. I., 1867, Kilka uwag dla ludu wiejskiego, w: Piast, wydanie z dnia 17.01. 1867 r. R. I nr. 3, Chełmno, s. 17-18, źródło: Rolnicza Biblioteka Cyfrowa https://mars.cbr.edu.pl:8443/dlibra/docmetadata?id=1233&from=publication (9.12.2020). Google Scholar
Kraszewski Józef. I., 1867, Nasi rzemieślnicy, w: Piast, R. I, nr 3, Rolnicza Biblioteka Cyfrowa https://mars.cbr.edu.pl:8443/dlibra/docmetadata?id=1233&from=publication (9.12.2020). Google Scholar
Kraziewicz Julijusz, 1867, Odezwa Julijusza Kraziewicza do braci Rolników, w: Chociszewski Józef (red.), Piast: pismo rolniczo–przemysłowe, t. 1, Druk i nakład komisowy Ignacego Danielewskiego, Chełmno. Google Scholar
Lewestam Fryderyk H., 1865, Oświata, w: Samuel Orgelbrand (oprac.), Encyklopedja powszechna z ilustracjami i mapami, t. 20, Wydawnictwo Samuela Orgelbranda, Warszawa. Google Scholar
Oziembło Zdzisław, 2001, Neple i okolice, Wydawnictwo Civitas Christiana, Biała Podlaska. Google Scholar
Prószyński Konrad, 1879, W sprawie czytelń i poradnika zarządzających niemi, „Niwa” - dwutygodnik naukowy, literacki i artystyczny, t. 15, Warszawa. Google Scholar
Prószyński Konrad, 1907, O nauczaniu kilkorakiemi sposobami Promyka z dokładnym wskazaniem, jak za pomocą obrazów w godzinę lub półtorej nauczyć rzesze nieczytelnych czytania oraz pisania, Wydawnictwo Księgarni Krajowej i Gazety Świątecznej, Warszawa. Google Scholar
Przeciszewska Maria, 2015, Tygodnik ilustrowany „Oświata” jako narzędzie formowania „cesarskiego chłopa” w Królestwie Polskim w latach 1900–1905, Rocznik Biblioteki Narodowej, nr 46, s. 197–219. Google Scholar
Radwan Marian, 2004, Carat wobec Kościoła greckokatolickiego w zaborze rosyjskim 1796–1839, Wydawnictwo: Instytut Europy Środkowo–Wschodniej, Lublin. Google Scholar
Radwan Marian, 1999, Kościół w Rosji i na Białorusi w relacjach duszpasterzy (1892–1926), (oprac. i wybór tekstów M. Radwan), Wydawnictwo Księży Sercanów, Kraków. Google Scholar
Reymont Władysław S., 1910, Z ziemi chełmskiej: wrażenia i notatki, Nakład Gebethnera i Wolffa, Warszawa. Google Scholar
Tarnowski Stanisław, 1891, Z doświadczeń i rozmyślań, Wydano w drukarni „Czasu” Franciszka Kulczyckiego, Kraków. Google Scholar
Szaflik Józef R., 1976, O rząd chłopskich dusz, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa. Google Scholar
Szczepański Janusz, 2012, Życie polityczne Mazowsza w okresie popowstaniowym 1865–1914, w: Szczepański Janusz (red.), Dzieje Mazowsza lata 1795–1918, t. 3, Wydawnictwo Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora, Pułtusk, s. 281-432. Google Scholar
Wesołek Izaak, 1938, Monografia miasta Makowa, Nakładem Zarządu m. Makowa Mazowieckiego, Maków. Google Scholar
W.P.C. (autorka anonimowa), 1914, Podlasie i Ziemia Chełmska, Biblioteka macierzy Polskiej, nr 88, Lwów. Google Scholar
Zawiszewska Agata, 2010, „Tłumaczka Tylora i Morgana”. O Aleksandrze Bąkowskiej i jej działalności społecznej, w: Gajewska Agnieszka (red.), Przekładaniec (półrocznik Katedry UNESCO do Badań nad Przekładem i Komunikacją Międzykulturową UJ), nr 24, Kraków, s. 50–88. Google Scholar
Wydział Humanistyczny, Instytut Historyczny, Akademia Finansów i Biznesu Vistula, filia: Akademia im. Aleksandra Gieysztora, ul. A. Mickiewicza 17, 06-100 Pułtusk
https://orcid.org/0000-0001-6564-1755