Przemiany mentalności mieszkańców wsi na przełomie XIX/XX wieku (rejestrowane w dyskursach publicznych oraz w źródłach etnohistorycznych)

Bożena Józefów-Czerwińska

Wydział Humanistyczny, Instytut Historyczny, Akademia Finansów i Biznesu Vistula, filia: Akademia im. Aleksandra Gieysztora, ul. A. Mickiewicza 17, 06-100 Pułtusk
https://orcid.org/0000-0001-6564-1755


Abstrakt

Proces kulturowo-społecznych przemian mieszkańców wsi przypadający na przełom XIX/XX w. był już przedmiotem wielu naukowych rozważań. Jednak pewne konteksty warto ponownie zaakcentować, czerpiąc ze źródeł etnohistorycznych w odwołaniu do analiz dyskursów publicznych (pojawiających się w prasie). W omawianym okresie trwała systemowa polityka rusyfikacji. Przeciwstawiły się temu zjawisku zróżnicowane środowiska polskich elit, dostrzegające konieczność wzmocnienia więzi chłopskich rodzin z polską tożsamością narodową. Postępowe środowiska, działacze społeczni, duchowni podjęli misję szerzenia oświaty wśród ludu, dostrzegając konieczność zwalczania powszechnie jeszcze wówczas występującego analfabetyzmu, rejestrowanego wśród mieszkańców wsi. Nadzieję pokładano zwłaszcza w edukacji generacji młodych chłopów, prowadzonej w rodzimym języku, kulturze, osadzonej w ojczystej historii. Niewątpliwie w tym procesie zasłużyło się wielu przedstawicieli ówczesnych elit, a oprócz nich ważną rolę odegrała również prasa. Tej tematyce poświęcone są niniejsze rozważania.


Słowa kluczowe:

walka z analfabetyzmem, bariery blokujące postęp, Oporni, idee narodowe


Prasa   Google Scholar

„Czas” - dziennik poświęcony polityce krajowej i zagranicznej oraz wiadomościom literackim, rolniczym i przemysłowym, wydany w dniu 1.02.1874, nr 26, Kraków, biblioteka cyfrowa: https://academica.edu.pl/reading/readSingle?cid=30962069&uid=24959258 (12.11.2021).   Google Scholar

Dziennik Literacki, wydany w dniu 19.10.1870 r., nr 42/19, Lwów,   Google Scholar

biblioteka cyfrowa https://dlibra.kul.pl/dlibra/publication/18558/edition/16670/content (12.11.2021).   Google Scholar

„Dziennik Poznański”, wydany w dniu 08.10.1886, R.28 nr 230, Poznań, egzemplarze zdigitalizowane ze zbiorów Biblioteki PTPN w Poznaniu, sygn.Cz4293, biblioteka cyfrowa: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/62701/edition/78488/content (12.11.2021).   Google Scholar

Opracowania   Google Scholar

Brückner Aleksander, 1924, Mitologja słowiańska studium porównawcze, Instytut Wydawniczy, Biblioteka Polska, Warszawa.   Google Scholar

Danieluk Robert (oprac. i wstęp), 2009, Tajna misja jezuitów na Podlasiu (1878–1904): columbae simplicitate et serpenti prudentia: wybór dokumentów z archiwów zakonnych Krakowa, Rzymu i Warszawy, Kraków.   Google Scholar

Długoszewska-Nadratowska Hanna, Wałaszyk Jarosław (oprac.), 2008, Aleksander Świętochowski i szkoły w Gołotczyźnie, Wydawnictwo Muzeum Szlachty Mazowieckiej, Ciechanów.   Google Scholar

Dębski Kazimierz, 1993, Bohaterstwo Unitów Podlaskich: 1875–1905, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa.   Google Scholar

Dylągowa Hanna, 1981, Duchowieństwo katolickie wobec sprawy narodowej (1764–1864), Wydawnictwo TN Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin.   Google Scholar

Dylągowa Hanna, 1989, Unia Brzeska i unici w Królestwie Polskim, Wydawnictwo: Kuria Metropolitalna Warszawska. Wydział Duszpasterstwa, Warszawa.   Google Scholar

Dylągowa Hanna, 1996, Dzieje Unii Brzeskiej (1596–1918), Wydawnictwo Interlibro, Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, Warszawa–Olsztyn.   Google Scholar

Dymsza Lubomir, 1918, Mowa wygłoszona w Dumie podczas obrad nad projektem oderwania Chełmszczyzny, w: Chrzanowski Zygmunt (red.), W obronie ziemi, Skład główny w Biurze Pracy Społecznej, Warszawa, s. 47–75.   Google Scholar

Józefów-Czerwińska Bożena, 2017, Zabobonem nazwano… O wierzeniach, wartościach i dawnych przekonaniach mieszkańców polsko-białoruskiego pogranicza w ich związkach z przeszłością, Wydawnictwo Trzecia Strona, Warszawa.   Google Scholar

Józefów-Czerwińska Bożena, 2019, Oporni. Losy mieszkańców polsko-białoruskiego pogranicza w kontekście problematyki pamięci oraz negatywnych stereotypów dotykających chłopów, Wydawnictwo Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk.   Google Scholar

Kalabiński Stanisław, Tych Feliks, 1969, Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja. Lata 1905–1907 na ziemiach polskich, Wiedza Powszechna, Warszawa.   Google Scholar

Karczewska Anna, 2012, Czytelnictwo chłopów jako przedmiot inteligenckiego dyskursu w Królestwie Polskim w XIX w., Praca doktorska napisana pod kierunkiem, Warszawa, https://depotuw.ceon.pl/bitstream/handle/item/238/Karczewska–doktorat.pdf?sequence=1 (9.12.2020).   Google Scholar

Kita Jarosław, 1995, Formy wychowania i „umoralniania” chłopów propagowane na łamach pism pozytywistów warszawskich, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Historica, t. 52, s. 59-69.   Google Scholar

Kracik Jan, Gdy religia i magia w jednym stały domu, Znak – miesięcznik (marzec nr 634), http://www.miesiecznik.znak.com.pl/Tekst/pokaz/9862/calosc (12.03.2021).   Google Scholar

Krawczak Tadeusz, 1982, Kształtowanie świadomości narodowej wśród ludności wiejskiej Podlasia w latach 1863–1918, Podlaskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Biała Podlaska.   Google Scholar

Kraszewski Józef. I., 1867, Kilka uwag dla ludu wiejskiego, w: Piast, wydanie z dnia 17.01. 1867 r. R. I nr. 3, Chełmno, s. 17-18, źródło: Rolnicza Biblioteka Cyfrowa https://mars.cbr.edu.pl:8443/dlibra/docmetadata?id=1233&from=publication (9.12.2020).   Google Scholar

Kraszewski Józef. I., 1867, Nasi rzemieślnicy, w: Piast, R. I, nr 3, Rolnicza Biblioteka Cyfrowa https://mars.cbr.edu.pl:8443/dlibra/docmetadata?id=1233&from=publication (9.12.2020).   Google Scholar

Kraziewicz Julijusz, 1867, Odezwa Julijusza Kraziewicza do braci Rolników, w: Chociszewski Józef (red.), Piast: pismo rolniczo–przemysłowe, t. 1, Druk i nakład komisowy Ignacego Danielewskiego, Chełmno.   Google Scholar

Lewestam Fryderyk H., 1865, Oświata, w: Samuel Orgelbrand (oprac.), Encyklopedja powszechna z ilustracjami i mapami, t. 20, Wydawnictwo Samuela Orgelbranda, Warszawa.   Google Scholar

Oziembło Zdzisław, 2001, Neple i okolice, Wydawnictwo Civitas Christiana, Biała Podlaska.   Google Scholar

Prószyński Konrad, 1879, W sprawie czytelń i poradnika zarządzających niemi, „Niwa” - dwutygodnik naukowy, literacki i artystyczny, t. 15, Warszawa.   Google Scholar

Prószyński Konrad, 1907, O nauczaniu kilkorakiemi sposobami Promyka z dokładnym wskazaniem, jak za pomocą obrazów w godzinę lub półtorej nauczyć rzesze nieczytelnych czytania oraz pisania, Wydawnictwo Księgarni Krajowej i Gazety Świątecznej, Warszawa.   Google Scholar

Przeciszewska Maria, 2015, Tygodnik ilustrowany „Oświata” jako narzędzie formowania „cesarskiego chłopa” w Królestwie Polskim w latach 1900–1905, Rocznik Biblioteki Narodowej, nr 46, s. 197–219.   Google Scholar

Radwan Marian, 2004, Carat wobec Kościoła greckokatolickiego w zaborze rosyjskim 1796–1839, Wydawnictwo: Instytut Europy Środkowo–Wschodniej, Lublin.   Google Scholar

Radwan Marian, 1999, Kościół w Rosji i na Białorusi w relacjach duszpasterzy (1892–1926), (oprac. i wybór tekstów M. Radwan), Wydawnictwo Księży Sercanów, Kraków.   Google Scholar

Reymont Władysław S., 1910, Z ziemi chełmskiej: wrażenia i notatki, Nakład Gebethnera i Wolffa, Warszawa.   Google Scholar

Tarnowski Stanisław, 1891, Z doświadczeń i rozmyślań, Wydano w drukarni „Czasu” Franciszka Kulczyckiego, Kraków.   Google Scholar

Szaflik Józef R., 1976, O rząd chłopskich dusz, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.   Google Scholar

Szczepański Janusz, 2012, Życie polityczne Mazowsza w okresie popowstaniowym 1865–1914, w: Szczepański Janusz (red.), Dzieje Mazowsza lata 1795–1918, t. 3, Wydawnictwo Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora, Pułtusk, s. 281-432.   Google Scholar

Wesołek Izaak, 1938, Monografia miasta Makowa, Nakładem Zarządu m. Makowa Mazowieckiego, Maków.   Google Scholar

W.P.C. (autorka anonimowa), 1914, Podlasie i Ziemia Chełmska, Biblioteka macierzy Polskiej, nr 88, Lwów.   Google Scholar

Zawiszewska Agata, 2010, „Tłumaczka Tylora i Morgana”. O Aleksandrze Bąkowskiej i jej działalności społecznej, w: Gajewska Agnieszka (red.), Przekładaniec (półrocznik Katedry UNESCO do Badań nad Przekładem i Komunikacją Międzykulturową UJ), nr 24, Kraków, s. 50–88.   Google Scholar

Pobierz


Opublikowane
2022-12-31

Cited By /
Share

Józefów-Czerwińska, B. (2022). Przemiany mentalności mieszkańców wsi na przełomie XIX/XX wieku (rejestrowane w dyskursach publicznych oraz w źródłach etnohistorycznych). Studia Warmińskie, 59, 299–313. https://doi.org/10.31648/sw.8335

Bożena Józefów-Czerwińska 
Wydział Humanistyczny, Instytut Historyczny, Akademia Finansów i Biznesu Vistula, filia: Akademia im. Aleksandra Gieysztora, ul. A. Mickiewicza 17, 06-100 Pułtusk
https://orcid.org/0000-0001-6564-1755