Pozycja człowieka w przyrodzie – osobliwe zwierzę
Zdzisław Kieliszek
Katedra Filozofii i Antropologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Hozjusza 15, 11-041 Olsztynhttps://orcid.org/0000-0002-0723-5422
Abstrakt
The question: who is the man? seems to be the very important philosophical problem. This question focuses many different problems of the philosophy. Recently we have another form of this question: is the man only an animal? The development and results of the biology lead us to the statement – the man is the only one of many elements of the nature, wholly connected with the world. The analysis of the human way of being presents us, that the man is really the part of the nature, but he has the special status in the world. On the one hand he has many features with dead and living nature, especially with the apes. On the other hand the man has the certain attributes and abilities, which have no equivalent in the world of plants and animals. We can say the man belongs to the nature and he steps over it. He is a very peculiar species because he can control his animal nature.
Słowa kluczowe:
człowiek, przyroda nieożywiona, przyroda ożywiona, ciało, organizm, zwierzę, zachowanieBibliografia
„Atlasy zwierząt”, http://zwierzeta.ekologia.pl (11.06.2011).
„Cechy, które pozwalają wyróżnić człowieka jako osobny gatunek (species)”, http://antopologia.site90.net/czlowiekgatunek.html (12.06.2011).
„Comparison of all skulls”, http://www.talkorigins.org/faqs/homs/compare.html (10.06.2011).
„Człowieka i szympansa różni aktywność genów”, http://www.rmf24.pl/nauka/news-czlowieka-i-szympansa-rozni-aktywnosc-genow,nId,76209 (07.06.2011).
„Eskeletons – The University of Texas at Austin”, http://www.eskeletons.org (10.06.2011).
„Gestation, Incubation, and Longevity of Selected Animals”, http://www.infoplease.com/ipa/A0004723.html (11.06.2011).
„Roślina”, w: „Złota encyklopedia PWN [CD-ROM]”, Warszawa 2002.
„Seks dzikich zwierząt. Z dr. Andrzejem Kruszewiczem, dyrektorem warszawskiego zoo, rozmawia Wojciech Staszewski”, http://wyborcza.pl/1,75480,9086329,Seks_dzikich_zwierzat.html?as=1(2-6)&startsz=x (14.06.2011).
„Sensomotoryka”, http://sjp.pwn.pl/haslo.php?id=2519942 (31.05.2011).
„Systematyka zwierząt”, http://www.biolog.pl/content-54.html (06.06.2011).
„Wrocławskie szympansy są jak ludzie”, http://www.otowroclaw.com/news.php?id=62585 (31.05.2011).
„Z psychoterapeutką Renatą Procak rozmawia Aneta Barta”, http://www.plasterek.pl/GdyJedzeniePrzestajeByc.html (14.06.2011).
Anzenbacher A., „Wprowadzenie do filozofii”, przeł. J. Zychowicz, Kraków 2008.
Arystoteles, „O duszy”, tłum. P. Siwek, Warszawa 1998.
Banaszak J., Wiśniewski H., „Podstawy ekologii”, Bydgoszcz 1999.
Białas A., „Struktura materii – aspekt fizykalny”, w: A. Maryniarczyk (red.), „Powszechna encyklopedia filozofii”, t. 6, Lublin 2005.
Bojarski Z., Gigla M., Stróż K., „Krystalografia”, Warszawa 2007.
Brzezińska A., „Społeczna psychologia rozwoju”, Warszawa 2010.
Bunge G., „Ojcostwo duchowe. Chrześcijańska gnoza u Ewagriusza z Pontu“, tłum. A. Jastrzębski, A. Ziernicki, Kraków 2009.
Chmurzyński J.A., „Etopsychiczne granice między zwierzętami a człowiekiem”, w: G. Bugajak, J. Tomczyk (red.), „Kontrowersje wokół początków człowieka”, Katowice 2007.
Dańczak A., „Spiritus Vivificans – Bóg współdziałający z twórczą naturą”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Dehaene S., Duhamel J.-R., Hauser M.D., Rizzolatti G. (red.), “From Monkey Brain to Human Brain”, Cambridge-Massachusetts 2005.
Drewniak H., „Różnice między człowiekiem a zwierzętami w odbiorze znaków i symboli”, w: G. Bugajak, J. Tomczyk (red.), „Kontrowersje wokół początków człowieka”, Katowice 2007.
Dröscher V.B., „Świat zmysłów”, tłum. B. Witkowska, Warszawa 1971.
Dröschler V.B., „Rodzinne gniazdo. Jak zwierzęta rozwiązują swoje problemy rodzinne”, tłum. A. Czapik, Warszawa 1997.
Elgar M.A., Crespi B.J. (red.), “Cannibalism. Ecology and Evolution Among Diverse Taxa”, Oxford 1992.
Fijałkowski W., „Rozważania o celibacie”, W drodze 12 (1995).
Ford B.J., „Czujące istoty. Zmysły i emocje roślin, zwierząt i mikroorganizmów”, przeł. T. Kaleta, Warszawa 1998.
Gehlen A., „Der Mensch. Seine Natur und seine Stellung in der Welt“, Teilband 1, w: K.-S. von Rehberg (red.), „Arnold-Gehlen-Gesamtausgabe“, Bd. 3, Frankfurt am Main 1993.
Goertller K., „Morphologische Sonderstellung des Menschen im Reich der Lebensformen auf der Erde“, w: H.-S. Gadamer, P. Vogler (red.), „Neue Anthropologie“, Bd. 2, Stuttgart 1972.
Green B.J., Li W.-Y., Manhart J.R., Fox T.C., Summer E.J., Kennedy R.A., Pierce S.K., Rumpho M.E., „Mollusc-Algal Chloroplast Endosymbiosis. Photosynthesis, Thylakoid Protein Maintenance, and Chloroplast Gene Expression Continue for Many Months in the Absence of the Algal Nucleus”, Plant Physiology 124 (2000), http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC59147 (26.05.2011.
Haeffner G., „Wprowadzenie do antropologii filozoficznej”, przeł. W. Szymona, Kraków 2006.
Hartman J., „Zmysłowość, zmysły”, w: J. Hartman (red.), „Słownik filozofii”, Kraków 2004.
Hellbrügge T., Wimpffen von J.H., „Pierwsze 365 dni życia dziecka”, tłum. K. Kołodziej, Warszawa 1992.
Herbut J., „Ciało”, w: J. Herbut (red.), „Leksykon filozofii klasycznej”, Lublin 1997.
Jerison H.J., “Paleoneurology. The study of brain endocasts of extinct vertebrates”, http://brainmuseum.org/Evolution/paleo/index.html (10.06.2011).
Jura C., Klag J. (red.), „Podstawy embriologii zwierząt i człowieka”, t. 1-2, Warszawa 2005.
Kaleta T., „Człowiek a zwierzę”, http://archiwum.wiz.pl/1996/96023100.asp (09.06.2011).
Kaleta T., „Zachowanie się zwierząt. Zarys problematyki”, Warszawa 2007.
Kamiński S., „Z metafilozofii człowieka”, w: M.A. Krąpiec, „Ja-człowiek”, Lublin 1991.
Kant I., „Logika”, przeł. A. Banaszkiewicz, Gdańsk 2005.
Kastory B., „Prosty przepis na człowieka”, http://www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/nauka/prosty-przepis-na-czlowieka,62271,1 (2) (07.06.2011).
Kim-Ngan N.-T.H., „Niedoceniony przez komitet Nagrody Nobla udział austriackiej uczonej Lise Meitner w odkryciu rozszczepienia jądra atomowego”, Postępy Techniki Jądrowej 1 (2007).
Knotz K., „Akt małżeński. Szansa spotkania z Bogiem i współmałżonkiem”, Kraków 2001.
Kołodziej J., Kołodziej K., Mimola I., „Postawa ciała, jej wady i korekcja”, Rzeszów 2004.
Komorowska J., „Zwierzęce emocje”, http://portalwiedzy.onet.pl/4868,12799,1380393,1(2,3,4),czasopisma.html (30.05.2011).
Kostro L., „Embriologia i teoria ewolucji dotycząca człowieka a antropologia biblijna”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Koszteyn J., Lenartowicz P., „Struktura ontyczna bytu żywego w arystotelizmie”, w: P. Jaroszyński, P. Tarasiewicz, I. Chłodna, M. Smoleń-Wawrzusiszyn (red.), „Ewolucjonizm czy kreacjonizm”, Lublin 2008.
Krąpiec M.A., „Aestimativa vis (władza zmysłowej oceny)”, w: A. Maryniarczyk (red.), „Powszechna encyklopedia filozofii”, t. 1, Lublin 2000.
Krąpiec M.A., „Ja-człowiek”, Lublin 1991.
Kreiner J., „Jak rośliny i zwierzęta chronią swoje potomstwo?”, Kraków 1946.
Kuckenburg M., „Pierwsze słowo. Narodziny mowy i pisma”, przeł. B. Nowacki, Warszawa 2006.
Kuczyńska-Kwapisz J. (red.), „Rehabilitacja niewidomych i słabo widzących. Tendencje współczesne”, Warszawa 1996.
La Mettrie de J.O., „Człowiek – maszyna”, tłum. S. Rudniański, Warszawa 1984.
Latawiec A., „Teoretyczne i metateoretyczne założenia w teoriach genezy życia”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Le Moigne A., „Biologia rozwoju”, przeł. J. Moraczewski, Warszawa 1999.
Lejman J., „Ewolucja ludzkiej samowiedzy gatunkowej. Dzieje prób zdefiniowania relacji człowiek-zwierzę”, Lublin 2008.
Lemańska A., „Zagadnienie redukcjonizmu w biologii współczesnej”, w: G. Bugajak, A. Latawiec (red.), „W poszukiwaniu istoty życia”, Warszawa 2005.
Lewak S., Koncewicz J., „Fizjologia roślin”, Warszawa 2009.
Ługowski W., „Filozoficzne podstawy teorii biogenezy: kontrowersje rzeczywiste i pozorne”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Machinek M., „Antropologia teologiczna wobec ewolucyjnej koncepcji filogenezy i ontogenezy człowieka”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Marchlewska-Koj A., „Węch w życiu człowieka”, http://www.if-pan.krakow.pl/ptp/6.html (10.06.2011).
Margulis L., „Symbiotyczna planeta”, tłum. M. Ryszkiewicz, Warszawa 2000.
McKie R., „Małpolud. Opowieść o ewolucji człowieka”, tłum. A.J. Tomaszewski, Warszawa 2001.
Meller J., „Naturalny czy nienaturalny początek życia człowieka?”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Moir A., Jessel D., „Płeć mózgu”, przeł. N. Kancewicz-Hoffman, Warszawa 2007.
Mrozek B. (pseud. J. Warda), „Mahatma Gandhi. Przywódca Indii”, Warszawa 1968.
Plessner H., „Die Stufen des Organischen und der Mensch“, Berlin-Nowy Jork 1975.
Podbielkowski Z., Sudnik-Wójcikowska B., „Rośliny mięsożerne – zwane też owadożernymi”, Warszawa 2003.
Portmann A., „Zoologie und das neue Bild vom Menschen. Biologische Fragmente zu einer Lehre vom Menschen”, Hamburg 1956.
Rayski J., „Antynomie przyrody ożywionej i nieożywionej, zjawisk fizycznych i psychicznych”, w: M. Heller, A. Michalik, J. Życiński (red.), „Filozofować w kontekście nauki”, Kraków 1987.
Sadowski B., „Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt”, Warszawa 2007.
Salza A., „Ewolucja człowieka. Atlasy naukowe”, tłum. L. Augustyn, Szczecin 1992.
Siemianowski A., „Antropologia filozoficzna”, Gniezno 2005.
Sobczyńska D., „Macierzyństwo Ziemi. Od antropologii kulturowej do współczesnych teorii biogenezy”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Sroka J., „Genetyczna odległość pomiędzy człowiekiem a szympansem”, http://fizjlk.fic.uni.lodz.pl/courses01/sroka.html (07.06.2011).
Stępień P.P., „Ciągłość czy moment – rozważania genetyka”, w: G. Bugajak, J. Tomczyk (red.), „Kontrowersje wokół początków człowieka”, Katowice 2007.
Stonehouse B., Bertram E., „Tajemnice zwierząt – zmysły”, tłum. A. Skrok, Żychlin 2010.
Strawiński W., „Redukcjonistyczny i emergentystyczny obraz świata”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 7 (2008).
Sussman M., „Wzrost i rozwój zwierząt”, tłum. J. Michejda, Warszawa 1967.
Szozda A., „Człowiek bezwolny”, http://www.polskieradio.pl/23/266/Artykul/184664,Czlowiek-bezwolny (23.05.2011).
Trojan M. (red.), „Zachowanie się zwierząt”, Warszawa 2007.
Twyman R.M., „Biologia rozwoju. Krótkie wykłady”, tłum. J. Klag, Warszawa 2005.
Wadsworth B.J., „Teoria Piageta. Poznawczy i emocjonalny rozwój dziecka”, tłum. M. Babiuch, Warszawa 1998.
Wilke S., „Die verspeiste Esskultur. Nahrung und Nahrungstabus”, Marburg 2005.
Wnuk M., „Kontrowersje wokół >>krzemowych<< początków życia”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Wnuk M., „Organizm”, w: A. Maryniarczyk (red.), „Powszechna encyklopedia filozofii”, t. 7, Lublin 2006.
Wnuk M., „Życie w interpretacji współczesnych teorii przyrodniczo-filozoficznych”, w: A. Maryniarczyk (red.), „Powszechna encyklopedia filozofii”, t. 9, Lublin 2008.
„Cechy, które pozwalają wyróżnić człowieka jako osobny gatunek (species)”, http://antopologia.site90.net/czlowiekgatunek.html (12.06.2011).
„Comparison of all skulls”, http://www.talkorigins.org/faqs/homs/compare.html (10.06.2011).
„Człowieka i szympansa różni aktywność genów”, http://www.rmf24.pl/nauka/news-czlowieka-i-szympansa-rozni-aktywnosc-genow,nId,76209 (07.06.2011).
„Eskeletons – The University of Texas at Austin”, http://www.eskeletons.org (10.06.2011).
„Gestation, Incubation, and Longevity of Selected Animals”, http://www.infoplease.com/ipa/A0004723.html (11.06.2011).
„Roślina”, w: „Złota encyklopedia PWN [CD-ROM]”, Warszawa 2002.
„Seks dzikich zwierząt. Z dr. Andrzejem Kruszewiczem, dyrektorem warszawskiego zoo, rozmawia Wojciech Staszewski”, http://wyborcza.pl/1,75480,9086329,Seks_dzikich_zwierzat.html?as=1(2-6)&startsz=x (14.06.2011).
„Sensomotoryka”, http://sjp.pwn.pl/haslo.php?id=2519942 (31.05.2011).
„Systematyka zwierząt”, http://www.biolog.pl/content-54.html (06.06.2011).
„Wrocławskie szympansy są jak ludzie”, http://www.otowroclaw.com/news.php?id=62585 (31.05.2011).
„Z psychoterapeutką Renatą Procak rozmawia Aneta Barta”, http://www.plasterek.pl/GdyJedzeniePrzestajeByc.html (14.06.2011).
Anzenbacher A., „Wprowadzenie do filozofii”, przeł. J. Zychowicz, Kraków 2008.
Arystoteles, „O duszy”, tłum. P. Siwek, Warszawa 1998.
Banaszak J., Wiśniewski H., „Podstawy ekologii”, Bydgoszcz 1999.
Białas A., „Struktura materii – aspekt fizykalny”, w: A. Maryniarczyk (red.), „Powszechna encyklopedia filozofii”, t. 6, Lublin 2005.
Bojarski Z., Gigla M., Stróż K., „Krystalografia”, Warszawa 2007.
Brzezińska A., „Społeczna psychologia rozwoju”, Warszawa 2010.
Bunge G., „Ojcostwo duchowe. Chrześcijańska gnoza u Ewagriusza z Pontu“, tłum. A. Jastrzębski, A. Ziernicki, Kraków 2009.
Chmurzyński J.A., „Etopsychiczne granice między zwierzętami a człowiekiem”, w: G. Bugajak, J. Tomczyk (red.), „Kontrowersje wokół początków człowieka”, Katowice 2007.
Dańczak A., „Spiritus Vivificans – Bóg współdziałający z twórczą naturą”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Dehaene S., Duhamel J.-R., Hauser M.D., Rizzolatti G. (red.), “From Monkey Brain to Human Brain”, Cambridge-Massachusetts 2005.
Drewniak H., „Różnice między człowiekiem a zwierzętami w odbiorze znaków i symboli”, w: G. Bugajak, J. Tomczyk (red.), „Kontrowersje wokół początków człowieka”, Katowice 2007.
Dröscher V.B., „Świat zmysłów”, tłum. B. Witkowska, Warszawa 1971.
Dröschler V.B., „Rodzinne gniazdo. Jak zwierzęta rozwiązują swoje problemy rodzinne”, tłum. A. Czapik, Warszawa 1997.
Elgar M.A., Crespi B.J. (red.), “Cannibalism. Ecology and Evolution Among Diverse Taxa”, Oxford 1992.
Fijałkowski W., „Rozważania o celibacie”, W drodze 12 (1995).
Ford B.J., „Czujące istoty. Zmysły i emocje roślin, zwierząt i mikroorganizmów”, przeł. T. Kaleta, Warszawa 1998.
Gehlen A., „Der Mensch. Seine Natur und seine Stellung in der Welt“, Teilband 1, w: K.-S. von Rehberg (red.), „Arnold-Gehlen-Gesamtausgabe“, Bd. 3, Frankfurt am Main 1993.
Goertller K., „Morphologische Sonderstellung des Menschen im Reich der Lebensformen auf der Erde“, w: H.-S. Gadamer, P. Vogler (red.), „Neue Anthropologie“, Bd. 2, Stuttgart 1972.
Green B.J., Li W.-Y., Manhart J.R., Fox T.C., Summer E.J., Kennedy R.A., Pierce S.K., Rumpho M.E., „Mollusc-Algal Chloroplast Endosymbiosis. Photosynthesis, Thylakoid Protein Maintenance, and Chloroplast Gene Expression Continue for Many Months in the Absence of the Algal Nucleus”, Plant Physiology 124 (2000), http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC59147 (26.05.2011.
Haeffner G., „Wprowadzenie do antropologii filozoficznej”, przeł. W. Szymona, Kraków 2006.
Hartman J., „Zmysłowość, zmysły”, w: J. Hartman (red.), „Słownik filozofii”, Kraków 2004.
Hellbrügge T., Wimpffen von J.H., „Pierwsze 365 dni życia dziecka”, tłum. K. Kołodziej, Warszawa 1992.
Herbut J., „Ciało”, w: J. Herbut (red.), „Leksykon filozofii klasycznej”, Lublin 1997.
Jerison H.J., “Paleoneurology. The study of brain endocasts of extinct vertebrates”, http://brainmuseum.org/Evolution/paleo/index.html (10.06.2011).
Jura C., Klag J. (red.), „Podstawy embriologii zwierząt i człowieka”, t. 1-2, Warszawa 2005.
Kaleta T., „Człowiek a zwierzę”, http://archiwum.wiz.pl/1996/96023100.asp (09.06.2011).
Kaleta T., „Zachowanie się zwierząt. Zarys problematyki”, Warszawa 2007.
Kamiński S., „Z metafilozofii człowieka”, w: M.A. Krąpiec, „Ja-człowiek”, Lublin 1991.
Kant I., „Logika”, przeł. A. Banaszkiewicz, Gdańsk 2005.
Kastory B., „Prosty przepis na człowieka”, http://www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/nauka/prosty-przepis-na-czlowieka,62271,1 (2) (07.06.2011).
Kim-Ngan N.-T.H., „Niedoceniony przez komitet Nagrody Nobla udział austriackiej uczonej Lise Meitner w odkryciu rozszczepienia jądra atomowego”, Postępy Techniki Jądrowej 1 (2007).
Knotz K., „Akt małżeński. Szansa spotkania z Bogiem i współmałżonkiem”, Kraków 2001.
Kołodziej J., Kołodziej K., Mimola I., „Postawa ciała, jej wady i korekcja”, Rzeszów 2004.
Komorowska J., „Zwierzęce emocje”, http://portalwiedzy.onet.pl/4868,12799,1380393,1(2,3,4),czasopisma.html (30.05.2011).
Kostro L., „Embriologia i teoria ewolucji dotycząca człowieka a antropologia biblijna”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Koszteyn J., Lenartowicz P., „Struktura ontyczna bytu żywego w arystotelizmie”, w: P. Jaroszyński, P. Tarasiewicz, I. Chłodna, M. Smoleń-Wawrzusiszyn (red.), „Ewolucjonizm czy kreacjonizm”, Lublin 2008.
Krąpiec M.A., „Aestimativa vis (władza zmysłowej oceny)”, w: A. Maryniarczyk (red.), „Powszechna encyklopedia filozofii”, t. 1, Lublin 2000.
Krąpiec M.A., „Ja-człowiek”, Lublin 1991.
Kreiner J., „Jak rośliny i zwierzęta chronią swoje potomstwo?”, Kraków 1946.
Kuckenburg M., „Pierwsze słowo. Narodziny mowy i pisma”, przeł. B. Nowacki, Warszawa 2006.
Kuczyńska-Kwapisz J. (red.), „Rehabilitacja niewidomych i słabo widzących. Tendencje współczesne”, Warszawa 1996.
La Mettrie de J.O., „Człowiek – maszyna”, tłum. S. Rudniański, Warszawa 1984.
Latawiec A., „Teoretyczne i metateoretyczne założenia w teoriach genezy życia”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Le Moigne A., „Biologia rozwoju”, przeł. J. Moraczewski, Warszawa 1999.
Lejman J., „Ewolucja ludzkiej samowiedzy gatunkowej. Dzieje prób zdefiniowania relacji człowiek-zwierzę”, Lublin 2008.
Lemańska A., „Zagadnienie redukcjonizmu w biologii współczesnej”, w: G. Bugajak, A. Latawiec (red.), „W poszukiwaniu istoty życia”, Warszawa 2005.
Lewak S., Koncewicz J., „Fizjologia roślin”, Warszawa 2009.
Ługowski W., „Filozoficzne podstawy teorii biogenezy: kontrowersje rzeczywiste i pozorne”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Machinek M., „Antropologia teologiczna wobec ewolucyjnej koncepcji filogenezy i ontogenezy człowieka”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Marchlewska-Koj A., „Węch w życiu człowieka”, http://www.if-pan.krakow.pl/ptp/6.html (10.06.2011).
Margulis L., „Symbiotyczna planeta”, tłum. M. Ryszkiewicz, Warszawa 2000.
McKie R., „Małpolud. Opowieść o ewolucji człowieka”, tłum. A.J. Tomaszewski, Warszawa 2001.
Meller J., „Naturalny czy nienaturalny początek życia człowieka?”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Moir A., Jessel D., „Płeć mózgu”, przeł. N. Kancewicz-Hoffman, Warszawa 2007.
Mrozek B. (pseud. J. Warda), „Mahatma Gandhi. Przywódca Indii”, Warszawa 1968.
Plessner H., „Die Stufen des Organischen und der Mensch“, Berlin-Nowy Jork 1975.
Podbielkowski Z., Sudnik-Wójcikowska B., „Rośliny mięsożerne – zwane też owadożernymi”, Warszawa 2003.
Portmann A., „Zoologie und das neue Bild vom Menschen. Biologische Fragmente zu einer Lehre vom Menschen”, Hamburg 1956.
Rayski J., „Antynomie przyrody ożywionej i nieożywionej, zjawisk fizycznych i psychicznych”, w: M. Heller, A. Michalik, J. Życiński (red.), „Filozofować w kontekście nauki”, Kraków 1987.
Sadowski B., „Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt”, Warszawa 2007.
Salza A., „Ewolucja człowieka. Atlasy naukowe”, tłum. L. Augustyn, Szczecin 1992.
Siemianowski A., „Antropologia filozoficzna”, Gniezno 2005.
Sobczyńska D., „Macierzyństwo Ziemi. Od antropologii kulturowej do współczesnych teorii biogenezy”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Sroka J., „Genetyczna odległość pomiędzy człowiekiem a szympansem”, http://fizjlk.fic.uni.lodz.pl/courses01/sroka.html (07.06.2011).
Stępień P.P., „Ciągłość czy moment – rozważania genetyka”, w: G. Bugajak, J. Tomczyk (red.), „Kontrowersje wokół początków człowieka”, Katowice 2007.
Stonehouse B., Bertram E., „Tajemnice zwierząt – zmysły”, tłum. A. Skrok, Żychlin 2010.
Strawiński W., „Redukcjonistyczny i emergentystyczny obraz świata”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 7 (2008).
Sussman M., „Wzrost i rozwój zwierząt”, tłum. J. Michejda, Warszawa 1967.
Szozda A., „Człowiek bezwolny”, http://www.polskieradio.pl/23/266/Artykul/184664,Czlowiek-bezwolny (23.05.2011).
Trojan M. (red.), „Zachowanie się zwierząt”, Warszawa 2007.
Twyman R.M., „Biologia rozwoju. Krótkie wykłady”, tłum. J. Klag, Warszawa 2005.
Wadsworth B.J., „Teoria Piageta. Poznawczy i emocjonalny rozwój dziecka”, tłum. M. Babiuch, Warszawa 1998.
Wilke S., „Die verspeiste Esskultur. Nahrung und Nahrungstabus”, Marburg 2005.
Wnuk M., „Kontrowersje wokół >>krzemowych<< początków życia”, Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu świata 8 (2010).
Wnuk M., „Organizm”, w: A. Maryniarczyk (red.), „Powszechna encyklopedia filozofii”, t. 7, Lublin 2006.
Wnuk M., „Życie w interpretacji współczesnych teorii przyrodniczo-filozoficznych”, w: A. Maryniarczyk (red.), „Powszechna encyklopedia filozofii”, t. 9, Lublin 2008.
Kieliszek, Z. (2011). Pozycja człowieka w przyrodzie – osobliwe zwierzę. Studia Warmińskie, 48, 23–50. https://doi.org/10.31648/sw.285
Zdzisław Kieliszek
Katedra Filozofii i Antropologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Hozjusza 15, 11-041 Olsztyn
https://orcid.org/0000-0002-0723-5422
Katedra Filozofii i Antropologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Hozjusza 15, 11-041 Olsztyn
https://orcid.org/0000-0002-0723-5422
