„Zbrodnie wrześniowe” 1939 r. i „dekret sierpniowy” 1944 r. – refleksje rocznicowe na podstawie orzeczeń niemieckich i polskich sądów specjalnych
Witold Kulesza
Uniwersytet Łódzkihttps://orcid.org/0000-0003-2593-6801
Jan Kulesza
Uniwersytet Łódzkihttps://orcid.org/0000-0002-0574-9120
Abstrakt
Od 1 września 1939 r. upłynęło 85 lat, a od ogłoszenia tzw. dekretu sierpniowego z 1944 r., na którego podstawie sprawcy nazistowskich zbrodni wojennych, przeciwko ludzkości i ludobójstwa stanęli przed polskimi sądami, minęło lat 80. Historyczne rocznice rodzą potrzebę zarysowania odmienności w rozumieniu, w Polsce i w Niemczech, terminu „zbrodnie wrześniowe - Septemberdelikte”. Celowe wydaje się spojrzenie na nie z perspektywy prawnej ukazującej działalność niemieckich sądów specjalnych, karzących Polaków za Septemberdelikte i powojennych polskich specjalnych sądów karnych, które osądziły Volksdeutschy, jako sprawców wrześniowych zbrodni. Paradoks historii polega na tym, że pojęciem Septemberdelikte w niemieckim piśmiennictwie historycznoprawnym obejmuje się czyny Polaków skierowane przeciwko Niemcom, dokonane w pierwszych dniach napaści III Rzeszy na Polskę. Natomiast z polskiego historyczno-prawnego punktu widzenia, przestępstwa we wrześniu 1939 r. to zbrodnie niemieckie na mieszkańcach zaatakowanego polskiego państwa. Przeprowadzona w artykule analiza prowadzi do wniosku, że polskie specjalne sądy karne powołane do osądzenia zbrodni najeźdźcy i okupanta wymierzały na podstawie dekretu sierpniowego sprawiedliwość sprawcom w sposób, który z perspektywy współczesności zasługuje na ocenę jako zgodny z zasadami państwa prawnego pomimo, że Polska wówczas takim państwem nie była. Natomiast zreferowane w artykule skazania Polaków przez niemieckie sądy specjalne za Septemberdelikte były sądowymi morderstwami, za których dokonanie niemieccy juryści nie ponieśli odpowiedzialności karnej.
Słowa kluczowe:
Septemberdelikte, eingegliederte Ostgebiete, II Wojna Światowa, Volksdeutsch, RechtsbeugungBibliografia
Becker M., Justiz und Propaganda. „Polengreuel”-Prozesse in den eingegliederten Ostgebieten 1939-1945 in Presse und Publizistik, „Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung“ 2015, t. 64, z. 1. Google Scholar
Becker M., Mitstreit im Volkstumskampf. Deutsche Justiz in den eingegliederten Ostgebieten 1939-1945, De Gruyter, Oldenbourg 2014. Google Scholar
Becker M., Sądownictwo niemieckie i jego rola w polityce okupacyjnej na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy 1939-1945, tłum. W. Niemirowski, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2020. Google Scholar
Burczyk D., Działalność Specjalnego Sądu Karnego w Gdańsku (1945-1946) jako próba rozliczenia zbrodni niemieckich na Pomorzu Gdańskim i Pomorzu Zachodnim oraz na Warmii i Mazurach, [w:] P. Pleskot (red.), Wina i kara. Społeczeństwa wobec rozliczeń zbrodni popełnionych przez reżimy totalitarne w latach 1939-1956, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2015. Google Scholar
Chinciński T., Niemiecka dywersja w Polsce w 1939 r. w świetle dokumentów policyjnych i wojskowych II Rzeczypospolitej oraz służb specjalnych III Rzeszy. Cz. 2 (sierpień-wrzesień 1939 r.), „Pamięć i Sprawiedliwość” 2006, t. 5. Google Scholar
Fraenkel E., Der Doppelstaat, posł. H. Dreier, Europäische Verlagsanstalt, Hamburg 2019. Google Scholar
Graczyk K., Sondergericht Kattowitz. Sąd Specjalny w Katowicach 1939-1945, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2020. Google Scholar
K. Graczyk, „Przestępstwa wrześniowe” w orzecznictwie Sądu Specjalnego w Katowicach (Sondergericht Kattowitz). Część I: przestępstwa przeciwko życiu, „Studia z dziejów państwa i prawa polskiego” 2018, t. XXI. Google Scholar
K. Graczyk, „Przestępstwa wrześniowe” w orzecznictwie Sądu Specjalnego w Katowicach (Sondergericht Kattowitz). Część II: przestępstwa przeciwko zdrowiu i wolności, „Studia z dziejów państwa i prawa polskiego” 2019, t. XXII. Google Scholar
Grau F., Krug K., Rietzsch O., Deutsches Strafrecht. Band 1, R. v. Decker's Verlag/G. Schenck, Berlin 1943. Google Scholar
Kubicki L., [w:] System Prawa Karnego. Tom IV. O przestępstwach w szczególności. Część 1, I. Andrejew, L. Kubicki, J. Waszczyński (red.), Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985. Google Scholar
Kulesza W., Demonstracja. Blokada. Strajk. Granice wolności zgromadzeń i strajku w polskim prawie karnym na tle prawa niemieckiego, Wyd. UŁ, Łódź 1991. Google Scholar
Kulesza W., Kulesza J., „Bezprawna siła przed bezsilnym prawem”. Sędziowie w narodowosocjalistycznym „podwójnym państwie”, [w:] B. Gruszczyńska, D. Woźniakowska-Fajst, B. Błońska, Ł. Chojniak, A. Kosyło, K. Witkowska-Rozpara (red.), O wolność i prawo. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Andrzejowi Rzeplińskiemu, WoltersKluwer, Warszawa 2022. Google Scholar
Kulesza W., Odpowiedzialność karna za zbrodnie sądowe sędziów III Rzeszy w Niemczech Zachodnich i Wschodnich, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2021, nr 2. Google Scholar
Kulesza W., Polacy wpisani na volkslistę a obowiązek służby w Wehrmachcie w świetle wyroków Sądu Specjalnego w Toruniu, „Studia Iuridica Toruniensia” t. XXIII (2018). Google Scholar
Kulesza W., Przestępcze naginanie prawa przez niemieckie sądy specjalne w okupowanej Polsce. Przyczynek do badań, [w:] M. Bainczyk, A. Kubiak-Cyrul (red.), Odpowiedzialność państwa za zbrodnie międzynarodowe. Refleksje wokół wystawy „Rosenburg”, Instytut Zachodni, Poznań 2021. Google Scholar
Kulesza W., Sąd Specjalny (Sondergericht) w Łodzi, [w:] Gmach i jego tajemnice. Sąd Okręgowy w Łodzi 1917-2017, Sąd Okręgowy w Łodzi, Łódź 2017. Google Scholar
Kulesza W., Schenk D., Arthur Greiser. Biografia i proces namiestnika III Rzeszy w Kraju Warty, Wyd. UŁ, Łódź 2023. Google Scholar
Kulesza W., Ustalenie prawdy jako cel postępowania sądowego - refleksje historyczne [w:] H. Czakowska, M. Kuciński (red.), Dialog wielokulturowości i prawda, Wyd. Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2018. Google Scholar
Lehnert R., Schäfer K., Stafrechts Lehrbuch für Polizei und Gendarmerie, Kameradschaft Verlagsgesellschaft Bersbach & Co, Berlin 1939. Google Scholar
Lemiesz W., Paragraf i zbrodnia, Zachodnia Agencja Prasowa, Warszawa 1963. Google Scholar
Orzecznictwo Sądu Najwyższego z zakresu prawa karnego materialnego 1945-1957, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1958. Google Scholar
Pawlicki A., Procesy osób oskarżonych o popełnienie zbrodni niemieckich w Kraju Warty przed polskimi sądami specjalnymi w latach 1945-1946. Tom I, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Poznań-Warszawa 2019. Google Scholar
Pawlicki A., Procesy osób oskarżonych o popełnienie zbrodni niemieckich w Kraju Warty przed polskimi sądami specjalnymi w latach 1945-1946. Tom II, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Poznań-Warszawa 2019. Google Scholar
Pospieszalski K.M., Hitlerowskie „prawo” okupacyjne w Polsce. Wybór dokumentów. Część I. Ziemie „Wcielone”, Instytut Zachodni, Poznań 1952. Google Scholar
Rieβ V., Bromberger Blutsontag [w:] W. Benz, H. Graml, H. Weiβ (red.), Enzyklopädie des Nationalsozialismus, Deutscher Taschenbuch Verlag, München 1998. Google Scholar
Sawicki J., Walawski B., Zbiór przepisów specjalnych przeciwko zbrodniarzom hitlerowskim i zdrajcom narodu z komentarzem, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1945. Google Scholar
Schenk D., Albert Forster, gdański namiestnik Hitlera. Zbrodnie hitlerowskie w Gdańsku i Prusach Zachodnich, tłum. W. Tycner, J. Tycner, Polnord/Wyd. Oskar, Gdańsk 2002. Google Scholar
Schenk D., Die Post von Danzig: Geschichte eines deutschen Justizmords, Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1995. Google Scholar
Schenk D., Hitlers Mann in Danzig: Gauleiter Forster und die NS-Verbrechen in Danzig-Westpreussen, J. H. W. Dietz, Bonn 2000. Google Scholar
Schenk D., Polska Poczta w Gdańsku: Dzieje pewnego niemieckiego zabójstwa sądowego, tłum. W. Tycner, J. Tycner, Polnord/Wyd. Oskar, Gdańsk 1999. Google Scholar
Schlüter H., „…für die Menschlichkeit im Strafmaβ bekannt…”. Das Sondergericht Litzmannstadt und sein Vorsitzender Richter, Juristische Zeitgeschichte Nordhein-Westfalen. Band 14, Justizministerium des Landes NRW, Recklinhausen 2005. Google Scholar
Siewierski M., Mały Kodeks Karny i ustawodawstwo przeciwfaszystowskie. Komentarz i orzecznictwo, Marian Ginter. Wydawnictwo Prawnicze i Naukowe, Łódź 1949. Google Scholar
Kulesza W., Crimen laesae iustitiae. Odpowiedzialność karna sędziów i prokuratorów za zbrodnie sądowe według prawa norymberskiego, niemieckiego, austriackiego i polskiego, Wyd. UŁ, Łódź 2013. Google Scholar
Waszczyński J., Z działalności hitlerowskiego Sądu Specjalnego w Łodzi (1939-945), „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce”, t. XXIV (1972). Google Scholar
Weckbecker G., Zwischen Freispruch und Todesstrafe. Die Rechtsprechung der nationalsozialistischen Sondergerichte Frankfurt/Main und Bromberg, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 1998. Google Scholar
Wojciechowska J., Przestępcy hitlerowscy przed specjalnym sądem karnym w Toruniu, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1965. Google Scholar
Woźniak K.P., Wystawieni na ciężką próbę, „Kronika miasta Łodzi” 2005, nr 3. Google Scholar
Zarzycki E., Działalność hitlerowskiego Sądu Specjalnego w Bydgoszczy w latach 1939-1945, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, Bydgoszcz 2000. Google Scholar
