WIZUALIZACJA DZIEJÓW MANDYLIONU W TRADYCJI WSCHODNIOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM IKON ROSYJSKICH
Grażyna Kobrzeniecka-Sikorska
Abstrakt
Według tradycji, pierwowzory ikon powstały w sposób nadprzyrodzony, nie zostały uczynione ludzką ręką (gr. a-cheiro-poietos). Należą do nich ikony Matki Bożej (wizerunek z Lyddy i portret wykonany z natury przez św. Łukasza pod natchnieniem Ducha Świętego), a przede wszyst- kim wizerunek Chrystusa odbity przez niego samego na tkaninie, z języka greckiego zwany mandy- lionem. W późniejszej tradycji prawosławnej acheiropoietycznym wizerunkiem pozostał mandylion z Edessy, ale w okresie preikonoklastycznym istniało wiele tego typu wyobrażeń Chrystusa. Do VI w. palladium cesarstwa bizantyńskiego była tkanina z Kamuliany.
O mandylionie z Edessy źródła wspominają dopiero w VI w. Jego kult związany jest ściśle z opowieścią, która obrastała z czasem w różne fakty. Syntezą wszystkich legendarnych historii, zaczerpniętych z różnych źródeł, jest Opowieść o mandylionie z Edessy, która powstała po przenie- sieniu świętej tkaniny z Edessy do Konstantynopola (944 r.). To ona stała się głównie podstawą do wizualizacji legendarnej historii na ikonach. Najwcześniejszym przykładem ilustracji opowieści jest tryptyk synajski z X w., następnym 10 scen umieszczonych na okładzie mandylionu z kościoła San Bartolomeo degli Armeni w Genui z XIV w. Od XVII w. malowane były ikony mandylionu z dzie- jami Rosji. W XIX w. historia mandylionu stała się oddzielnym tematem ikon.
Mandylion – „nie ręką uczyniony” – wielokrotnie był uwikłany w różne ideologie polityczne, ale przede wszystkim, jako wizerunek, będący jednocześnie relikwią kontaktową, pełnił funkcje ochronne, był darem łaski danym człowiekowi przez samego Boga. Dzieje mandylionu są dziejami łaski, począwszy od łaski uzdrowienia króla Abgara i opieki nad jego królestwem i mieszkańcami, po łaskę ochrony i licznych uzdrowień od jego replik i licznych naśladownictw.
Słowa kluczowe:
ikona, mandylion, Bizancjum, RosjaBibliografia
Belting Hans, 2010, Obraz i kult. Historia obrazu przed epoką sztuki, przeł. Tadeusz Zatorski, słowo, obraz/terytoria, Gdańsk.
Bogomatier` , 1995, Bogomatier` Władimirskaja. K 600-letiju Srietienija ikony Bogomatieri Władi- mirskoj w Moskwie 26 awgusta (8 sientiabria) 1395 goda. Sbornik matieriałow, katałog wystawki, Awangard, Moskwa.
Cechanskaja Kira W., 1994, Osobiennosti simwoliki w staroobriadczeskich ikonach, w: Skupiska staroobrzędowców w Europie, Azji i Ameryce. Ich miejsce i tradycje we współczesnym świecie, red. Iryda Grek-Pabisowa, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy przy Instytucie Slawistyki PAN, Warszawa.
Dąb-Kalinowska Barbara, 1983, Teologia ikony w 2. połowie XVII wieku. Spory i polemiki w Rosji, „Artium Quaestiones”, II, s. 35–56.
Dionizjusz z Furny, 2003, Hermeneja, czyli objaśnienie sztuki malarskiej, red. naukowa i wstęp Małgorzata Smorąg Różycka, przeł. z nowogr. i przypisami opatrzył Ireneusz Kania, Wydawnic- two Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Dmitrijew Jurij N., 1953, Tieorija iskusstwa i wzglady na iskusstwo w pis`miennosti driewniej Rusi, Trudy Otdieła Driewnierusskoj Literatury, t. 9, Institut Russkoj Litieratury Akadiemii Nauk SSSR, Moskwa, s. 97–110.
Dobschütz Ernst, von, 1899, Christusblider. Untersuchungen zur christlichen Legende, wyd. J. C. Hinrichs’sche Buchhandlung, Leipzig.
Ebbinghaus Andreas, 1990, Die altrussischen Marienikonen – Legenden, wyd. Otto Harrissowitz, Berlin.
Epistula Avgari, 2006, Epistula Avgari. Skazanije o pieriepiskie Christa c Awgariem, pieriewod s grieczeskogo A. Ju. Nikiforowoj, priedisłowie i kommentarii Aleksieja M. Lidowa, w: Rielikwii w Wizantii i Driewniej Rusi. Pis`miennyje istoczniki, cz. 7, ried.-sost. Aleksiej M. Lidow, Moskwa, s. 296–298.
Eteria, 1970, Eteria. Pielgrzymka do miejsc świętych, przeł. Władysław Szołdrski, Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, t. 6, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa.
Euzebiusz z Cezarei, 2013, Historia kościelna, tłum. Agnieszka Caba na podst. tłum. ks. Arkadiusza Lisieckiego, oprac. Henryk Pietras SJ, Wydawnictwo WAM, Kraków.
Ewagriusz Scholastyk, 1990, Historia Kościoła, z jęz. gr. przeł. Stefan Kazikowski, wstępem opatrzyła Ewa Wipszycka, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Gnutova Svetlana V., Zotova Elena Ya., 2000, Crosses, icons, hinged icons, Interbook-Business Publishers, Moskwa.
Gołonawowa M.P., 2010, Znamia cara Aleksieja Michajłowicza: zadaczi izuczenija, w: Fiedieral- noje gosudarstwiennoje uczrieżdienije kultury. Matieriały i issledowanija, wyp. X, sost.
I.A. Sterligowa, Ł.A. Szczennikowa, Gosudarstwiennyj istoriko-kulturnyj muziej-zapowiednik „Moskowskij Krieml”, Moskwa, s. 98–111.
Ikonografia Gospoda, [online], dostęp: 24.01.2019, Ikonografia Gospoda Naszego Iisusa Christa.
Słożenije kanoniczeskogo oblika Spasitiela [online], dostęp: 24.01.2019, „Biez lubwi wsio niczto”. Prawosławnyj Forum Apostoła Andrzeja Pierwozwannogo, <http://www.cirota.ru/forum/ view.php?subj=45064&order=&pg=4>.
Jakowlew Łukian P., 1865, Driewnosti Rossijskogo gosudarstwa, dopołnienije k III otdieleniju. Russkije starinnyje znamiena, Synodalnaja Tipografija, Moskwa.
Jazykowa Irina, 2002, Łuka (Gołowkow), igumen. Bogosłowskije osnowy ikony i ikonografii, w: Liliana Jewsiejewa, Natalia Komaszko, Michaił Krasilin i in., Istorija ikonopisi. Istoki. Tradicyi. Sowriemiennost`. VI–XX wieka, ART-BMB, Мoskwa, s. 231–251.
Kaczałowa Irina Ja., 1976, Ikona „Spas Nierukotwornyj” w Uspienskim soborie Moskowskogo Kriemla, Pamiatniki kultury. Nowyje otkrytija. Pis`miennost`. Iskusstwo. Archieołogija, Jeże- godnik 1975, Nauka, Moskwa, s. 181–185.
Kobrzeniecka-Sikorska Grażyna, 1999, Mosiężne ołtarzyki, ikony i krzyże staroobrzędowców w zbiorach Muzeum Warmii i Mazur, w: Sztuka staroobrzędowców, Zeszyty Muzeum Warmii i Mazur, 3, Muzeum Warmii i Mazur, Olsztyn.
Kobrzeniecka-Sikorska Grażyna, 2007, Wizerunki carów rosyjskich. Między ikoną a portretem, Wydawnictwo UWM, Olsztyn.
Lew Diakon, 1988, Istorija, Nauka, Moskwa.
Lewykin Aleksiej K., 1997, Woinskije ceriemonii i riegalii russkich cariej, Gosudarstwiennyj istoriko-kulturnyj muziej-zapowiednik „Moskowskij Kreml”, Moskwa.
Lidov Aleksei, 2007, Holy Face, Holy Script, Holy Gate. Revealing the Edessa paradigm in Christian imagery, w: Intorno al Sacro Volto. Genova, Bisanzio e il Mediterraneo (secoli XI–XIV), red. A. Calderoni Masetti, C. Dufour Bozzo, G. Wolf, Marsilio, Venezia, s. 195–212.
Lidow Aleksiej M., 2003, Mandilion i kieramion kak obraz-archetip sakralnego prostranstwa, w: Wastocznochristianskije relikwii, Progress-Tradicyja, Moskwa, s. 249–280.
Lidow Aleksiej M., 2006, Nierukotwornyje obrazy w Wizantii, w: Rielikwii w Wizantii i Driewniej Rusi. Pis`miennyje istoczniki, cz. 7 (wstęp), ried.-sost. Aleksiej M. Lidow, Progress-Tradicyja, Moskwa, s. 278–283.
Lidow Aleksiej M., 2009, Cerkow Bogomatieri Farowskoj. Impieratorskij chram – relikwiarij kak konstantinopolskij grob Gospodien`, w: idem, Ijerotipija. Prostranstwiennyje ikony i obrazy – paradigmy w wizantijskoj kulturie, Dizajn. Informacyja. Kartografija. Trojca, Moskwa, s. 71–100.
Lidow Aleksy M., 2008, O konstantinopolskom prototipie carskogo chrama, w: Carskij chram. Błagowieszczenskij sobor Moskowskogo Kriemla w istorii russkoj kultury. Matieriały i issledo- wanija, Matieriały i issledowanija Gosudarstwiennogo istoriko-kulturnogo muzieja-zapowiednika „Moskowskij Kreml”, wyp. XIX, IPP „Kuna”, Moskwa, s. 7–42.
List Abgara, 2007, List Abgara, toparchy Edessy do Pana naszego Jezusa Chrystusa, przekł. ks. Marek Starowieyski, w: Apokryfy Nowego Testamentu, II. Apostołowie, cz. 2, red. Marek Starowieyski, Wydawnictwo WAM, Kraków.
Majorowa Natalia O., Skokow Giennadij K., 2008, Szedewry russkoj ikonopisi, Biełyj Gorod, Moskwa. Nauka Addaja, 2007, Nauka Addaja, wstęp ks. Marek Starowieyski, przekł. Witold Witakowski, w: Apokryfy Nowego Testamentu, II: Apostołowie, cz. 2, red. ks. Marek Starowieyski, Wydawnictwo WAM, Kraków, 1043–1044.
Nieczajewa Galina G., 2002, Wietkowska ikona, Izdatielsto „Czetyrie Czetwierti”, Mińsk.
Parzych-Blakiewicz, 2019, Warmińska hagiologia (2010–2018), Studia Elbląskie, 20, s. 285–300.
Pokrowskij Nikołaj W., 1895, Sijskij ikonopisnyj podlinnik, Obszczestwo lubitielej drewniej pis`miennosti, S. Pietierburg, wyp. 1.
Pokrowskij Nikołaj W., 1896, Sijskij ikonopisnyj podlinnik, Obszczestwo lubitielej driewniej pis`miennosti, S. Pietierburg, wyp. 2.
Posielanin E., 1994, Bogomatier`. Połnoje ilustrowannoje opisanije jeja ziemnoj żyzni i pos- wiaszczennych jeja imieni czudotwornych ikon, Mistiectwo, Kijw.
Pospiszil Agnieszka, 2005, „Posłanie pewnego izografia Josifa do carskiego izografia i najmądrzejszego żywopisca Simona Fiedorowicza”. Rosyjski XVII-wieczny traktat o sztuce malowania ikon, Wydawnictwo Neriton, Warszawa.
Priedanije, 2006, Priedanije o nierukotwornych ikonach po rukopisi biblioteki Marczijana, pierie- wod s gr. A. Ju. Nikiforowoj, priedisłowije i kommientarii A.M. Lidowa, w: Rielikwii w Wizantii i Driewniej Rusi. Pis`miennyje istoczniki, cz. 7, ried.-sost. A.M. Lidow, Progress-Tradicyja, Moskwa, s. 284–287.
Prokopiusz z Cezarei, 2013, Historia wojen, t. 1: Wojny z Persami i Wandalami, z jęz. gr. przeł., wstępem poprzedził, komentarzem opatrzył Dariusz Brodka, Towarzystwo Wydawnicze „Histo- ria Iagiellonica”, Kraków.
Putnik Antonina, 1895, Putnik Antonina iz Płacentii konca VI-go wieka, izdał, pieriewieł i ob`jasnił I. Pomiałowskij, Prawosławnyj Palestinskij sbornik, t. XIII, S. Pietierburg, wyp. 3.
Ševčenko Nancy P., 2013, Vita Icons and „Decorated” Icons of the Komnienian Period, w: idem, The Celebration of the Saints in Byzantine Art and Liturgy, Variorum Collected Studies Series, Ashgate Variorum, VI, Farnham-Burlington, s. 56–69.
Skowronek Małgorzata, 2000, Błogosławione miasto Edessa, król Abgar i Tadeusz Apostoł w świe- tle faktów i wybranych utworów apokryficznych, w: Święci i świętość u korzeni tworzenia się kultury narodów słowiańskich, t. 1, red. Wanda Stępniak-Minczewa, Zdzisław J. Kijas, Wydaw- nictwo Naukowe PAT, Kraków, s. 117–118.
Skowronek Małgorzata, Minczew Georgi, 2001, Cykl o królu Abgarze w bizantyńsko-słowiańskiej tradycji rękopiśmiennej. Wybrane problemy tekstologiczne, Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne, 3, s. 305–326.
Słowar`, 2003, Słowar` russkich ikonopiscew XI–XVII wiekow, ried.-sost. Igor A. Koczetkow, Izda- tielstwo „Indrik”, Moskwa.
Spanke Daniel, 2000, Das Mandylion. Ikonographie, Legenden und Bildtheorie der „Nicht-von-Men- schenhand-gemachten Christusbilder”, Ikonen-Museum Recklinghausen, Recklinghausen.
Sulikowska-Bełczowska Aleksandra, 2013, Ciała, groby i ikony. Kult świętych w ruskiej tradycji literackiej i ikonograficznej, Wydawnictwo Neriton, Warszawa.
Tołstoja Tatiana W., 1979, Uspienskij sobor Moskowskogo Kremla. K 500-letiju unikalnego pamiatnika russkoj kultury, Iskusstwo, Moskwa.
Tycner-Wolicka Marta, 2009, Opowieść o wizerunku z Edessy. Cesarz Konstantyn Porfirogeneta i nieuczyniony ręką wizerunek Chrystusa, Wydawnictwo Avalon, Kraków.
Uspienski Borys A., Żywow Wiktor M., 1992, Car i bóg. Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji, tłum. z jęz. ros. i wstępem opatrzył H. Paprocki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Uspienski Leonid, 1993, Teologia ikony, tłum. Maria Żurowska, Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów „W drodze”, Poznań.
Venetus Marcianus Graecus 573, fol. 2–26.
Weitzmann Kurt, 1960, The Mandylion and Constantine Porphyrogenetos, Cahiers Archéologiques, 11, s. 163–184.
Wilson Ian, 1983, Całun turyński, przeł. i posłowiem opatrzył Andrzej Polkowski, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Wolf Gerhard, Alexifarmaka, Aspetti del culto e della teoria delle immagini a Roma tra Bisanzio e Terra Santa nell`alto medioevo, w: Roma tra Oriente e Occidente. Settimane di studio del Centro Italiano di studi sull`alto Medioevo, XLIX, Spoleto 2002, s. 755–790.
Bogomatier` , 1995, Bogomatier` Władimirskaja. K 600-letiju Srietienija ikony Bogomatieri Władi- mirskoj w Moskwie 26 awgusta (8 sientiabria) 1395 goda. Sbornik matieriałow, katałog wystawki, Awangard, Moskwa.
Cechanskaja Kira W., 1994, Osobiennosti simwoliki w staroobriadczeskich ikonach, w: Skupiska staroobrzędowców w Europie, Azji i Ameryce. Ich miejsce i tradycje we współczesnym świecie, red. Iryda Grek-Pabisowa, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy przy Instytucie Slawistyki PAN, Warszawa.
Dąb-Kalinowska Barbara, 1983, Teologia ikony w 2. połowie XVII wieku. Spory i polemiki w Rosji, „Artium Quaestiones”, II, s. 35–56.
Dionizjusz z Furny, 2003, Hermeneja, czyli objaśnienie sztuki malarskiej, red. naukowa i wstęp Małgorzata Smorąg Różycka, przeł. z nowogr. i przypisami opatrzył Ireneusz Kania, Wydawnic- two Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Dmitrijew Jurij N., 1953, Tieorija iskusstwa i wzglady na iskusstwo w pis`miennosti driewniej Rusi, Trudy Otdieła Driewnierusskoj Literatury, t. 9, Institut Russkoj Litieratury Akadiemii Nauk SSSR, Moskwa, s. 97–110.
Dobschütz Ernst, von, 1899, Christusblider. Untersuchungen zur christlichen Legende, wyd. J. C. Hinrichs’sche Buchhandlung, Leipzig.
Ebbinghaus Andreas, 1990, Die altrussischen Marienikonen – Legenden, wyd. Otto Harrissowitz, Berlin.
Epistula Avgari, 2006, Epistula Avgari. Skazanije o pieriepiskie Christa c Awgariem, pieriewod s grieczeskogo A. Ju. Nikiforowoj, priedisłowie i kommentarii Aleksieja M. Lidowa, w: Rielikwii w Wizantii i Driewniej Rusi. Pis`miennyje istoczniki, cz. 7, ried.-sost. Aleksiej M. Lidow, Moskwa, s. 296–298.
Eteria, 1970, Eteria. Pielgrzymka do miejsc świętych, przeł. Władysław Szołdrski, Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, t. 6, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa.
Euzebiusz z Cezarei, 2013, Historia kościelna, tłum. Agnieszka Caba na podst. tłum. ks. Arkadiusza Lisieckiego, oprac. Henryk Pietras SJ, Wydawnictwo WAM, Kraków.
Ewagriusz Scholastyk, 1990, Historia Kościoła, z jęz. gr. przeł. Stefan Kazikowski, wstępem opatrzyła Ewa Wipszycka, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Gnutova Svetlana V., Zotova Elena Ya., 2000, Crosses, icons, hinged icons, Interbook-Business Publishers, Moskwa.
Gołonawowa M.P., 2010, Znamia cara Aleksieja Michajłowicza: zadaczi izuczenija, w: Fiedieral- noje gosudarstwiennoje uczrieżdienije kultury. Matieriały i issledowanija, wyp. X, sost.
I.A. Sterligowa, Ł.A. Szczennikowa, Gosudarstwiennyj istoriko-kulturnyj muziej-zapowiednik „Moskowskij Krieml”, Moskwa, s. 98–111.
Ikonografia Gospoda, [online], dostęp: 24.01.2019, Ikonografia Gospoda Naszego Iisusa Christa.
Słożenije kanoniczeskogo oblika Spasitiela [online], dostęp: 24.01.2019, „Biez lubwi wsio niczto”. Prawosławnyj Forum Apostoła Andrzeja Pierwozwannogo, <http://www.cirota.ru/forum/ view.php?subj=45064&order=&pg=4>.
Jakowlew Łukian P., 1865, Driewnosti Rossijskogo gosudarstwa, dopołnienije k III otdieleniju. Russkije starinnyje znamiena, Synodalnaja Tipografija, Moskwa.
Jazykowa Irina, 2002, Łuka (Gołowkow), igumen. Bogosłowskije osnowy ikony i ikonografii, w: Liliana Jewsiejewa, Natalia Komaszko, Michaił Krasilin i in., Istorija ikonopisi. Istoki. Tradicyi. Sowriemiennost`. VI–XX wieka, ART-BMB, Мoskwa, s. 231–251.
Kaczałowa Irina Ja., 1976, Ikona „Spas Nierukotwornyj” w Uspienskim soborie Moskowskogo Kriemla, Pamiatniki kultury. Nowyje otkrytija. Pis`miennost`. Iskusstwo. Archieołogija, Jeże- godnik 1975, Nauka, Moskwa, s. 181–185.
Kobrzeniecka-Sikorska Grażyna, 1999, Mosiężne ołtarzyki, ikony i krzyże staroobrzędowców w zbiorach Muzeum Warmii i Mazur, w: Sztuka staroobrzędowców, Zeszyty Muzeum Warmii i Mazur, 3, Muzeum Warmii i Mazur, Olsztyn.
Kobrzeniecka-Sikorska Grażyna, 2007, Wizerunki carów rosyjskich. Między ikoną a portretem, Wydawnictwo UWM, Olsztyn.
Lew Diakon, 1988, Istorija, Nauka, Moskwa.
Lewykin Aleksiej K., 1997, Woinskije ceriemonii i riegalii russkich cariej, Gosudarstwiennyj istoriko-kulturnyj muziej-zapowiednik „Moskowskij Kreml”, Moskwa.
Lidov Aleksei, 2007, Holy Face, Holy Script, Holy Gate. Revealing the Edessa paradigm in Christian imagery, w: Intorno al Sacro Volto. Genova, Bisanzio e il Mediterraneo (secoli XI–XIV), red. A. Calderoni Masetti, C. Dufour Bozzo, G. Wolf, Marsilio, Venezia, s. 195–212.
Lidow Aleksiej M., 2003, Mandilion i kieramion kak obraz-archetip sakralnego prostranstwa, w: Wastocznochristianskije relikwii, Progress-Tradicyja, Moskwa, s. 249–280.
Lidow Aleksiej M., 2006, Nierukotwornyje obrazy w Wizantii, w: Rielikwii w Wizantii i Driewniej Rusi. Pis`miennyje istoczniki, cz. 7 (wstęp), ried.-sost. Aleksiej M. Lidow, Progress-Tradicyja, Moskwa, s. 278–283.
Lidow Aleksiej M., 2009, Cerkow Bogomatieri Farowskoj. Impieratorskij chram – relikwiarij kak konstantinopolskij grob Gospodien`, w: idem, Ijerotipija. Prostranstwiennyje ikony i obrazy – paradigmy w wizantijskoj kulturie, Dizajn. Informacyja. Kartografija. Trojca, Moskwa, s. 71–100.
Lidow Aleksy M., 2008, O konstantinopolskom prototipie carskogo chrama, w: Carskij chram. Błagowieszczenskij sobor Moskowskogo Kriemla w istorii russkoj kultury. Matieriały i issledo- wanija, Matieriały i issledowanija Gosudarstwiennogo istoriko-kulturnogo muzieja-zapowiednika „Moskowskij Kreml”, wyp. XIX, IPP „Kuna”, Moskwa, s. 7–42.
List Abgara, 2007, List Abgara, toparchy Edessy do Pana naszego Jezusa Chrystusa, przekł. ks. Marek Starowieyski, w: Apokryfy Nowego Testamentu, II. Apostołowie, cz. 2, red. Marek Starowieyski, Wydawnictwo WAM, Kraków.
Majorowa Natalia O., Skokow Giennadij K., 2008, Szedewry russkoj ikonopisi, Biełyj Gorod, Moskwa. Nauka Addaja, 2007, Nauka Addaja, wstęp ks. Marek Starowieyski, przekł. Witold Witakowski, w: Apokryfy Nowego Testamentu, II: Apostołowie, cz. 2, red. ks. Marek Starowieyski, Wydawnictwo WAM, Kraków, 1043–1044.
Nieczajewa Galina G., 2002, Wietkowska ikona, Izdatielsto „Czetyrie Czetwierti”, Mińsk.
Parzych-Blakiewicz, 2019, Warmińska hagiologia (2010–2018), Studia Elbląskie, 20, s. 285–300.
Pokrowskij Nikołaj W., 1895, Sijskij ikonopisnyj podlinnik, Obszczestwo lubitielej drewniej pis`miennosti, S. Pietierburg, wyp. 1.
Pokrowskij Nikołaj W., 1896, Sijskij ikonopisnyj podlinnik, Obszczestwo lubitielej driewniej pis`miennosti, S. Pietierburg, wyp. 2.
Posielanin E., 1994, Bogomatier`. Połnoje ilustrowannoje opisanije jeja ziemnoj żyzni i pos- wiaszczennych jeja imieni czudotwornych ikon, Mistiectwo, Kijw.
Pospiszil Agnieszka, 2005, „Posłanie pewnego izografia Josifa do carskiego izografia i najmądrzejszego żywopisca Simona Fiedorowicza”. Rosyjski XVII-wieczny traktat o sztuce malowania ikon, Wydawnictwo Neriton, Warszawa.
Priedanije, 2006, Priedanije o nierukotwornych ikonach po rukopisi biblioteki Marczijana, pierie- wod s gr. A. Ju. Nikiforowoj, priedisłowije i kommientarii A.M. Lidowa, w: Rielikwii w Wizantii i Driewniej Rusi. Pis`miennyje istoczniki, cz. 7, ried.-sost. A.M. Lidow, Progress-Tradicyja, Moskwa, s. 284–287.
Prokopiusz z Cezarei, 2013, Historia wojen, t. 1: Wojny z Persami i Wandalami, z jęz. gr. przeł., wstępem poprzedził, komentarzem opatrzył Dariusz Brodka, Towarzystwo Wydawnicze „Histo- ria Iagiellonica”, Kraków.
Putnik Antonina, 1895, Putnik Antonina iz Płacentii konca VI-go wieka, izdał, pieriewieł i ob`jasnił I. Pomiałowskij, Prawosławnyj Palestinskij sbornik, t. XIII, S. Pietierburg, wyp. 3.
Ševčenko Nancy P., 2013, Vita Icons and „Decorated” Icons of the Komnienian Period, w: idem, The Celebration of the Saints in Byzantine Art and Liturgy, Variorum Collected Studies Series, Ashgate Variorum, VI, Farnham-Burlington, s. 56–69.
Skowronek Małgorzata, 2000, Błogosławione miasto Edessa, król Abgar i Tadeusz Apostoł w świe- tle faktów i wybranych utworów apokryficznych, w: Święci i świętość u korzeni tworzenia się kultury narodów słowiańskich, t. 1, red. Wanda Stępniak-Minczewa, Zdzisław J. Kijas, Wydaw- nictwo Naukowe PAT, Kraków, s. 117–118.
Skowronek Małgorzata, Minczew Georgi, 2001, Cykl o królu Abgarze w bizantyńsko-słowiańskiej tradycji rękopiśmiennej. Wybrane problemy tekstologiczne, Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne, 3, s. 305–326.
Słowar`, 2003, Słowar` russkich ikonopiscew XI–XVII wiekow, ried.-sost. Igor A. Koczetkow, Izda- tielstwo „Indrik”, Moskwa.
Spanke Daniel, 2000, Das Mandylion. Ikonographie, Legenden und Bildtheorie der „Nicht-von-Men- schenhand-gemachten Christusbilder”, Ikonen-Museum Recklinghausen, Recklinghausen.
Sulikowska-Bełczowska Aleksandra, 2013, Ciała, groby i ikony. Kult świętych w ruskiej tradycji literackiej i ikonograficznej, Wydawnictwo Neriton, Warszawa.
Tołstoja Tatiana W., 1979, Uspienskij sobor Moskowskogo Kremla. K 500-letiju unikalnego pamiatnika russkoj kultury, Iskusstwo, Moskwa.
Tycner-Wolicka Marta, 2009, Opowieść o wizerunku z Edessy. Cesarz Konstantyn Porfirogeneta i nieuczyniony ręką wizerunek Chrystusa, Wydawnictwo Avalon, Kraków.
Uspienski Borys A., Żywow Wiktor M., 1992, Car i bóg. Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji, tłum. z jęz. ros. i wstępem opatrzył H. Paprocki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Uspienski Leonid, 1993, Teologia ikony, tłum. Maria Żurowska, Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów „W drodze”, Poznań.
Venetus Marcianus Graecus 573, fol. 2–26.
Weitzmann Kurt, 1960, The Mandylion and Constantine Porphyrogenetos, Cahiers Archéologiques, 11, s. 163–184.
Wilson Ian, 1983, Całun turyński, przeł. i posłowiem opatrzył Andrzej Polkowski, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Wolf Gerhard, Alexifarmaka, Aspetti del culto e della teoria delle immagini a Roma tra Bisanzio e Terra Santa nell`alto medioevo, w: Roma tra Oriente e Occidente. Settimane di studio del Centro Italiano di studi sull`alto Medioevo, XLIX, Spoleto 2002, s. 755–790.
Kobrzeniecka-Sikorska, G. (2020). WIZUALIZACJA DZIEJÓW MANDYLIONU W TRADYCJI WSCHODNIOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM IKON ROSYJSKICH. Forum Teologiczne, (21), 149–167. https://doi.org/10.31648/ft.6093
Grażyna Kobrzeniecka-Sikorska
